“બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી?” (2019):

 “બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી?” (2019):

લેખક : મેજર જનરલ જી.ડી. બક્ષી

અંગ્રેજી પુસ્તકની સંતુલિત સમીક્ષા

મેજર જનરલ જી.ડી. બક્ષીનું બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી?

(2019) એ ભારતના આધુનિક ઇતિહાસના સૌથી વિવાદાસ્પદ પ્રશ્નો પૈકી એકનું વિવાદાસ્દ અન્વેષણ કરે છે: બ્રિટિશ વસાહતી શાસનમાંથી ભારતની આઝાદી મેળવવામાં કોની નિર્ણાયક ભૂમિકા હતી? KW પબ્લિશર્સ દ્વારા પ્રકાશિત આ પુસ્તક ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના બે મહા માનવ—મહાત્મા ગાંધી અને સુભાષચંદ્ર બોઝેને એકબીજાની સામે મૂકે છે, પુસ્તકમાં એવી દલીલ છેકે “બોઝનો લશ્કરી અભિગમ, ખાસ કરીને ઇન્ડિયન નેશનલ આર્મી (INA) દ્વારા, ગાંધીના અહિંસક આંદોલન કરતાં બ્રિટિશોને ભારત છોડવા મજબૂર કરવામાં વધુ પ્રભાવી હતો.

” બક્ષી, એક નિવૃત્ત ભારતીય સેના અધિકારી અને સ્ટ્રેટેજિક સ્ટડીઝમાં પીએચ.ડી. ધરાવતા વ્યક્તિ, આ વિવાદાસ્પદ મુદ્દા પર લશ્કરી ઇતિહાસકારનો દૃષ્ટિકોણ લાવે છે, જેમાં આર્કાઇવલ સંશોધન, વ્યક્તિગત માન્યતાઓ અને રાષ્ટ્રવાદી દૃષ્ટિકોણનું સંયોજન છે.

આ સમીક્ષાનો હેતુ પુસ્તકની દલીલો, પુરાવાઓ, શૈલી અને પ્રભાવનું સંતુલિત મૂલ્યાંકન કરવાનો છે. તેની શક્તિઓ અને ખામીઓને ધ્યાનમાં લઈને પુસ્તકની દુનિયામાં ડોકિયું કરવાનો છે.

પુસ્તકનું વિહંગાવલોકન

બોઝ કે ગાંધી?પુસ્તક ગાંધીના અહિંસક સત્યાગ્રહ અને બોઝના સશસ્ત્ર પ્રતિકારની ફિલસૂફી, રણનીતિઓ અને પરિણામોની તુલના કરવા માટે રચાયેલું છે. બક્ષી દલીલ કરે છેકે જ્યાં ગાંધીના અભિયાનો, જેમ કે મીઠાની ચળવળ અને ભારત છોડો આંદોલન, જનમાનસને ઉત્તેજિત કરવામાં સફળ રહ્યા, આમ છતાં આ આંદોલનો બ્રિટિશોને નિયંત્રણ છોડવા મજબૂર કરવામાં અપૂરતા હતા.

બક્ષી દાવો કરે છે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન INAના લશ્કરી અભિયાનો અને યુદ્ધ પછીના INA ટ્રાયલ્સે બ્રિટિશ ભારતીય સેનામાં વફાદારીનું સંકટ ઊભું કર્યું, જેના કારણે બ્રિટિશો 1947માં ભારત છોડી ગયા. તેમનું પુસ્તક, આ વિચારોને ટેકો આપવા માટે બ્રિટિશ લશ્કરી રેકોર્ડ્સ, INA પીઢ સૈનિકોના અહેવાલો અને અન્ય ઐતિહાસિક મહત્વનાં સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરે છે.

બક્ષીનો મુખ્ય દાવો એ છે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધથી નબળા પડેલા બ્રિટિશોને ભારતીય સેનામાં સંપૂર્ણ બળવાની ભીતિ હતી, જે INAની વારસો અને 1945-46માં INA અધિકારીઓના રેડ ફોર્ટ ટ્રાયલ્સ દરમિયાન જન આક્રોશથી ઉશ્કેરાયેલ હતી. બક્ષીનું કહેવું છેકે “આ લશ્કરી અને રાજકીય દબાણ, ગાંધીના નૈતિક સમજાવટ કરતાં, નિર્ણાયક બિંદુ હતું. પુસ્તક કોંગ્રેસ પાર્ટીના નેતાઓની પણ ટીકા કરે છે,” જે બક્ષીના મતે ગાંધીનાં વારસાને ઉજાગર કરવા, અને બોઝના યોગદાનને યોગ્ય પરિપેક્ષમાં મૂકે છે.

પુસ્તકનું જમાપાસું અને શક્તિઓ

1. ઇતિહાસ પર લશ્કરી દૃષ્ટિકોણ

બક્ષીનો સૈનિક અને લશ્કરી વ્યૂહરચનાકાર તરીકેનો પૃષ્ઠભૂમિ ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના ઇતિહાસલેખનમાં એક અનોખો દૃષ્ટિકોણ લાવે છે. ઘણા શૈક્ષણિક ઇતિહાસકારોથી વિપરીત, તે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના વ્યૂહાત્મક અને સંચાલન પાસાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. ખાસ કરીને INAની ભૂમિકા પર. 1944-45 દરમિયાન બર્મા અને ઉત્તર-પૂર્વ ભારતમાં INAના અભિયાનોનું તેમનું વિશ્લેષણ કરે છે. જોકે INAના અભિયાન લશ્કરી દ્રષ્ટિકોણથી અસફળ રહ્યા હતાં . પરંતુ લશ્કરી બળવો કેવી રીતે બ્રિટિશ અધિકારીઓ પર તેની માનસિક અસર ઉપજાવે છે? તેની વાત કરે છે. બક્ષી નોંધપાત્ર રીતે દલીલ કરે છે કે INAનું અસ્તિત્વ, બ્રિટિશ અજેયતાના મિથ્યાભીમાનને પડકારતું હતું, જેનાથી બ્રિટિશ ભારતીય સેનાના સૈનિકો તેમની વફાદારી પર સવાલ ઉઠાવવા પ્રેરાયા હતાં.

1946ના રોયલ ઇન્ડિયન નેવી (RIN) બળવાની ચર્ચા પુસ્તકનો એક ઉત્કૃષ્ટ ભાગ છે. બક્ષી વિગતવાર વર્ણન કરે છેકે “કેવી રીતે 78 જહાજોમાં 20,000થી વધુ નાવિકોની સંડોવણીવાળા, આ બળવાએ બ્રિટિશ નૌકાદળની કામગીરીને સ્થગિત કરી હતી ? અને કેવી રીતે વસાહતી પ્રશાસકોને ભયભીત કર્યા હતાં. આ વાત તેઓ બ્રિટિશ રેકોર્ડ્સ, જેમ કે ક્લેમેન્ટ એટલીના નિવેદનો વગેરેને ટાંકે છે. જે દર્શાવે છે કે INAના ઉત્સાહથી પ્રભાવિત, આ બળવાએ બ્રિટિશ નિયંત્રણના પતનનો કેવો મોટો સંકેત આપ્યો હતો. આ લશ્કરી-કેન્દ્રિત વિશ્લેષણ,બોઝ કે ગાંધી? વિવાદમાં નવું આયામ અને ઊંડાણ ઉમેરે છે. જે ઘણીવાર રાજકીય કે વૈચારિક દૃષ્ટિકોણથી પ્રભાવિત હોય છે.

2. પ્રાથમિક સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ

બક્ષીનાં બ્રિટિશ દસ્તાવેજો અને INA પીઢ સૈનિકોના અહેવાલો, જેવા મજબૂત સ્ત્રોતો પરનો આધાર તેમની દલીલને મજબૂત બનાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, તે ફિલ્ડ માર્શલ ક્લાઉડ ઓચિનલેકના પત્રવ્યવહારનો ઉલ્લેખ કરે છે, જે INA ટ્રાયલ્સ પછી ભારતીય સૈનિકોમાં વધતી દગો, વિશ્વાસઘાત, બેવફાઈ, અવિશ્વાસ અને અસ્થિરતા વિશે ચર્ચા કરે છે. આ સ્ત્રોતો બક્ષીના દાવાને વિશ્વસનીયતા આપે છેકે બ્રિટિશરોને 1857ના સિપાહી બળવાની, ફરીવાર પુનરાવૃત્તિ થવાનો ભય હતો. જેના કારણે તેઓએ ઝડપથી ભારત છોડવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. પુસ્તકમાં INA સૈનિકોની વાત પણ સામેલ છે, જે તેમના બલિદાનને માનવીય રૂપ આપે છે. રાષ્ટ્રીય ભાવનાને ઉત્તેજન આપવામાં તેમની ભૂમિકાને સ્પષ્ટ કરે છે.

3. સુભાષચંદ્ર બોઝનાં વારસાનું પુનર્મૂલ્યાંકન

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં બોઝને યોગ્ય સ્થાનને પુનઃસ્થાપિત કરવાનો, બક્ષીનો પ્રયાસ એક મહત્વપૂર્ણ યોગદાન છે. બક્ષી દલીલ કરે છેકે “ગાંધીના અહિંસા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા કોંગ્રેસ-પ્રભાવિત ઇતિહાસલેખન દ્વારા બોઝના યોગદાનને બાજુએ રાખવામાં આવ્યું છે.” પુસ્તક 1941માં બોઝના નજરકેદમાંથી નાટકીય રીતે છટકી જવું.

જર્મની અને જાપાન સાથેના તેમના જોડાણો અને INAના નેતૃત્વની વિગતો આપે છે. જેમાં તેમને વ્યવહારવાદી ક્રાંતિકારી તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જેઓ આત્યંતિક જોખમો લેવા તૈયાર હતા. 1943માં બોઝની આઝાદ હિંદ સરકાર અને તેની આઝાદીની પ્રતીકાત્મક ઘોષણાનું બક્ષીનું આબેહૂબ વર્ણન, આઝાદ ભારત માટે બોઝના દૃષ્ટિકોણને વધુ સ્પષ્ટ કરે છે.

આ પુનર્મૂલ્યાંકન એવા વાચકો સાથે સંવાદ કરે છે, જે બોઝના યોગદાનને નજરઅંદાજ કરી નાખે છે. પુસ્તક બોઝને એક લશ્કરી નાયક તરીકે રજૂ કરીને, તેમના કાર્યોએ બ્રિટિશ શાશન પર સીધું દબાણ લાવ્યાં હતાં. બક્ષીનું પુસ્તક ભારતના લશ્કરી વારસાની ઉજવણી કરવા ઇચ્છતા રાષ્ટ્રવાદી પ્રેક્ષકોને આકર્ષે છે.

4. આકર્ષક અને સુલભ શૈલી

બક્ષીનું લેખન ઉત્સાહપૂર્ણ અને સુલભ છે, જે પુસ્તકને વિશાળ વાચકવર્ગ માટે આકર્ષક બનાવે છે. તે જટિલ શૈક્ષણિક શબ્દજાળનો ઉપયોગ ટાળે છે.તેમનું લેખન ઇતિહાસિક વિશ્લેષણનાં મહત્વપૂર્ણ તથ્યોને, વાર્તાકથન સાથે જોડતી નેરેટિવ-આધારિત શૈલી અપનાવે છે. બક્ષીનું ઇમ્ફાલના યુદ્ધ જેવા, INAના યુદ્ધોનું વર્ણન આબેહૂબ અને ઉત્તેજક છે. જે વાચકોને યુદ્ધકાળના અવ્યવસ્થા સમયકાળમાં લઈ જાય છે. પુસ્તકનો વિવાદાસ્પદ સ્વર, જોકે અતિ વિવાદાસ્પદ છે, અને ગાંધી-બોઝ વિવાદને એક વૈચારિક ટકરાવ તરીકે સુંદર રીતે રજૂ કરીને વાચકોને, જકડી રાખે છે.

પુસ્તકની ખામીઓ:

1. પક્ષપાતી રજૂઆત અને સરળીકરણ

કેટલાંક ઇતિહાસકારોના માટે મુજબ, પુસ્તકની મુખ્ય ખામી તેની પક્ષપાતી રજૂઆત છે. જે બોઝ અને ગાંધીને બાઈનરી, શૂન્ય-એક સરવાળાની વ્યાખ્યામાં એકબીજા સામે મૂકે છે. ગાંધીના અહિંસક આંદોલનને બક્ષી બિનઅસરકારક કે અતિ સમાધાનકારી તરીકે દર્શાવે છે. બક્ષીનું લેખન દાંડી મીઠાની ચળવળ (1930) અને ભારત છોડો આંદોલન (1942) જેવા મહત્વના અભિયાનોને માત્ર “નૈતિક ઢોંગ” તરીકે નકારી કાઢે છે, જે બ્રિટિશ નિશ્ચયને હલાવવામાં નિષ્ફળ ગયા.

આ ગાંધીની અહિંસાની વૈશ્વિક અસરને નજરઅંદાજ કરે છે, ગાંધીએ આ સમયે આંતરરાષ્ટ્રીય સહાનુભૂતિ મેળવી હતી. જેના કારણે 1931માં ટાઈમ મેગેઝિનના કવર પર ગાંધીને “મેન ઓફ ધ યર” તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું હતું.

બક્ષીની દલીલ ગાંધી અને બોઝના પ્રયાસોની પૂરક પ્રકૃતિને પણ અવગણે છે. ગાંધીના જન આંદોલનોએ રાષ્ટ્રીય ચેતના નિર્માણ કરી, જેનો INAએ ભારતીય સૈનિકોમાં બળવો ઉશ્કેરવા માટે લાભ લીધો. “બોઝ કે ગાંધી” તરીકે વિવાદને રજૂ કરીને, બક્ષી મુસ્લિમ લીગ, ક્રાંતિકારી જૂથો અને બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીના આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણો સહિતના બહુવિધ પરિબળો સાથેના જટિલ સંઘર્ષને સરળ બનાવે છે.

2. પુરાવાઓનો પસંદગીયુક્ત ઉપયોગ

જોકે બક્ષીનો બ્રિટિશ રેકોર્ડ્સનો ઉપયોગ પ્રશંસનીય છે, તેમનાં પસંદગીયુક્ત ઉદ્ધરણ, તેમની નિષ્પક્ષતાને નબળી પાડે છે. તે તેમની થીસીસને ટેકો આપતા સ્ત્રોતો પર આધાર રાખે છે. જેમ કે એટલીના યુદ્ધ પછીના નિવેદનો. જ્યારે વિરોધી પુરાવાઓની રજૂઆત ઓછી કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, બિપિન ચંદ્રા જેવા ઇતિહાસકારો દલીલ કરે છેકે “બ્રિટિશરોનો ભારતને આઝાદી આપવાનો નિર્ણય આર્થિક થાક, વૈશ્વિક વસાહત-વિરોધી ભાવના અને ગાંધીના સતત દબાણ સહિતના પરિબળોના સંયોજનથી ચાલ્યો હતો.” જોકે ડાબેરી ઇતિહાસકારો INAના કાર્યોનું મૂલ્ય ઓછું આકે છે. આ પુસ્તક ડાબેરી ઇતિહાસકારોનો દૃષ્ટિકોણ રજુ કરવામાં અને તેનાં તથ્યોનું ખંડન કરવામાં સંપૂર્ણ સફળ થતું નથી. બક્ષીની આ અર્ધ-નિષ્ફળતા તેમની દલીલને નબળી બનાવે છે.

વધુમાં, INA પીઢ સૈનિકોના અહેવાલો પરનો તેમનો આધાર, જોકે ભાવનાત્મક રીતે આકર્ષક છે. સંભવિત રીતે તે એક જ પક્ષ રજૂ કરે છે, કારણ કે આ અહેવાલો વ્યક્તિગત વફાદારીને પ્રતિબિંબિત કરી શકે છે. પરંતુ બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં કે નિષ્પક્ષ મૂલ્યાંકન કરવામાં કેટલું સફળ થાય છે એ વાચકે પોતે નક્કી કરવાનું છે. આ પુસ્તકને કોંગ્રેસ રેકોર્ડ્સ અથવા બ્રિટિશ નાગરિક દૃષ્ટિકોણ જેવા વિશાળ સ્ત્રોતોનો સમાવેશ કરવાથી લાભ થયો હોત એવું લાગી રહ્યું છે.

3. INAની લશ્કરી અસરનું અતિશયોક્તિ ભર્યું આલેખન.

બક્ષીનો દાવો કે INA બ્રિટિશ પીછેહઠનું નિર્ણાયક પરિબળ હતું, તે અતિશયોક્તિ છે. INAના લશ્કરી અભિયાનો, ખાસ કરીને ઇમ્ફાલ-કોહિમા હુમલો, વ્યૂહાત્મક નિષ્ફળતાઓ દર્શાવે છે, જેમાં ભારે નુકસાન થયું હતું.(40,000 સૈનિકોમાંથી 50%થી વધુ) અને કોઈ નોંધપાત્ર પ્રાદેશિક જીતનો લાભ થયો નહોતો. જ્યારે બક્ષી દલીલ કરે છે કે INAની પ્રતીકાત્મક અસર ગહન હતી, તે તેની બ્રિટિશ શાસન પર સીધી લશ્કરી ધમકીની વાતને વધારે મહત્વ આપે છે. 1945 સુધીમાં 2 મિલિયનથી વધુની સંખ્યા ધરાવતી બ્રિટિશ ભારતીય સેના, યુદ્ધ દરમિયાન મોટે ભાગે અંગ્રેજોને વફાદાર રહી હતી એ નક્કર હકીકત છે.

જો બ્રિટિશ ભારતીય સેનાનો મોટો ભાગ તેમની વિરુદ્ધ ગયો હોત તો, પરિણામ અલગ હોત. પરંતુ INAના બળવામાં ભાગ લેનાર ભારતીય સૈનિકોની સંખ્યા, સમગ્ર સેનાનો એક નાનો ભાગ હતો. આ વાત ભૂલવી જોઈએ નહીં.

લશ્કરી બળવા પર બક્ષીનો ભાર આકર્ષક છે, પરંતુ તે અન્ય ઉત્પ્રેરકો, જેમ કે યુદ્ધ પછીના આર્થિક સંકટો અને એટલીની લેબર પાર્ટીની ડિકોલોનાઇઝેશન નીતિઓને નજરઅંદાજ કરે છે, જેને એક મહત્વપૂર્ણ મુદ્દા તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યો નથી. INAને બ્રિટિશ પીછેહઠનું મુખ્ય કારણ ગણીને, વ્યાપક ઐતિહાસિક સંદર્ભમાં તેની ભૂમિકાને વધારે ભાર આપે છે.

4. વિવાદાસ્પદ સ્વર અને રાષ્ટ્રવાદી પક્ષપાત

ઇતિહાસકાર કહે છે કે બક્ષીની વિવાદાસ્પદ શૈલી, જોકે આકર્ષક છે, ઘણીવાર અતિશયોક્તિ અને રાષ્ટ્રવાદી વિચારધારામાં ફેરવાય છે. તે બોઝને ભૂલરહિત નાયક તરીકે દર્શાવે છે, જ્યારે ગાંધીને “ બ્રિટિશરોને ખુશ” કરનાર નિષ્ક્રિય વ્યક્તિ તરીકે રજૂ કરે છે.” નિષ્પક્ષ વિશ્લેષણ ઇચ્છતા વાચકોને, આ પ્રકારની રજૂઆત દૂર રાખે છે. સાથે સાથે બક્ષીની પક્ષપાતી ટીકાકાર તરીકેની ધારણાને મજબૂત કરે છે. પુસ્તકના ઉપસંહારમાં તેમનો દાવો કે ભારતની “વાસ્તવિક આઝાદી” 2014માં નરેન્દ્ર મોદી હેઠળ શરૂ થઈ, એ રાજકીય નિવેદન છે. જે ઐતિહાસિક વિવાદ સાથે અસંબંધિત છે. જેના કારણે પુસ્તકની વિદ્વતાપૂર્ણ વિશ્વસનીયતાને ઘટાડે છે.

ડાબેરી ઇતિહાસકારોના મત મુજબ પુસ્તકનો રાષ્ટ્રવાદી સૂર, બોઝના એક્સિસ પાવર સાથેના જોડાણોની નિષ્ક્રિય પ્રશંસામાં પ્રગટ થાય છે. બક્ષી નાઝી જર્મની અને શાહી જાપાન સાથે બોઝના જોડાણોના નૈતિક અને વ્યૂહાત્મક પરિણામોને ઉપેક્ષા કરે છે, જેને ઘણા ઇતિહાસકારો તેમના સામ્રાજ્યવાદી એજન્ડાને કારણે સમસ્યારૂપ ગણે છે. બોઝના વ્યવહારવાદ અને આ જોડાણોના જોખમોની વધુ સંતુલિત ચર્ચા કઈ હોત તો, પુસ્તકને વધુ મજબૂત રીતે રજૂ થાત.

5. વિરોધી દલીલો સાથે જોડાણનો અભાવ

આ પુસ્તકની એક નોંધપાત્ર ખામી, વિરોધી દૃષ્ટિકોણોને સંબોધવામાં અને તેને ચર્ચા દ્વારા ખંડન કરવામાં બક્ષીની નિષ્ફળતા છે. સુમિત સરકાર અને જુડિથ બ્રાઉન જેવા ઇતિહાસકારો દલીલ કરે છેકે ગાંધીની અહિંસાએ દાયકાઓ સુધી બ્રિટિશો પર દબાણ જાળવી રાખનારું જન આંદોલન ઊભું કર્યું, જ્યારે બોઝનું INA પ્રકરણ બીજા વિશ્વયુદ્ધ સમયે શરૂ થયેલ અંતિમ હસ્તક્ષેપ હતો. બક્ષી આ દલીલોને નોંધપાત્ર ખંડન વિના નકારી કાઢે છે. જે તેમની બૌદ્ધિક ક્ષમતા અને લશ્કરી વ્યુહ રચનાની ઊંડી જાણકારીને અનુરૂપ નથી તેવી છાપ ઊભી કરે છે.

વ્યાપક અસર અને પ્રતિસાદ

બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી? પુસ્તક દ્વારા ધ્રુવીકૃત પ્રતિક્રિયાઓને ઉશ્કેરી છે, જે બક્ષીની વ્યાપક જાહેર છબીને પ્રતિબિંબિત કરે છે. રાષ્ટ્રવાદી વિચારધારાઓ સાથે જોડાયેલા સમર્થકો “ગાંધી-કેન્દ્રિત” સ્ટોરીને પડકારવા અને બોઝની વારસાને ઉચ્ચ કરવા માટે પુસ્તકની પ્રશંસા કરે છે. Amazon.in પર, વાચકોની સમીક્ષાઓ ઘણીવાર તેના “આંખ ખોલનારા” દૃષ્ટિકોણ અને લશ્કરી આંતરદૃષ્ટિની પ્રશંસા કરે છે, જેનું સરેરાશ રેટિંગ 4.5 સ્ટાર્સ (2019-2025ની સમીક્ષાઓના આધારે) છે. પુસ્તકે લશ્કરી ઉત્સાહીઓ અને બોઝના ચાહકોમાં અત્યંત સ્વીકૃતિ મેળવી છે. ગાંધી ચાહકોને પુસ્તક નિરાશ કરે છે. ભારતીય ઇતિહાસની શ્રેણીઓમાં વેચાણલક્ષી રેન્ક દ્વારા, ઇતિહાસની સત્યતાને પ્રસ્થાપિત કરી શકાય નહીં.

જોકે, ટીકાકારો દલીલ કરે છેકે “પુસ્તક ઐતિહાસિક કઠોરતાને વૈચારિક હિમાયત માટે બલિદાન આપે છે. સ્ટડીઝ ઇન હિસ્ટરી જેવા જર્નલોમાં શૈક્ષણિક સમીક્ષાઓ તેના પસંદગીયુક્ત પુરાવા અને સરળીકૃત રજૂઆતની ટીકા કરે છે. X પર, 2020-2025ની પોસ્ટ્સ મિશ્ર ભાવનાઓ દર્શાવે છે: કેટલાક વપરાશકર્તાઓ INAને ઉજાગર કરવા બદલ બક્ષીને “દેશભક્ત” ગણાવે છે, જ્યારે અન્ય ગાંધી-વિરોધી અભિગમ માટે પુસ્તકને “પ્રચાર” અને જમણી એજન્ડા તરીકે રજુ કરે છે. પુસ્તકની ધ્રુવીકરણ પ્રકૃતિ, ભારતમાં રાષ્ટ્રીય ઓળખ, લશ્કરવાદ અને ઐતિહાસિક સ્મૃતિ વિશેની વ્યાપક ચર્ચાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

બોઝ કે ગાંધી: ભારતને આઝાદી કોણે અપાવી?

ભારતના સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસલેખનમાં એક બહાદુર યોગદાન છે. તેની શક્તિઓ તેના લશ્કરી દૃષ્ટિકોણ, પ્રાથમિક સ્ત્રોતોના ઉપયોગ અને સુભાષચંદ્ર બોઝની વારસા માટે ઉત્સાહપૂર્ણ હિમાયતમાં રહેલી છે. INAની માનસિક અસર અને RIN બળવાનું બક્ષીનું વિગતવાર વિશ્લેષણ મૂલ્યવાન આંતરદૃષ્ટિ પ્રદાન કરે છે, ખાસ કરીને એવા વાચકો માટે, જેઓ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના લશ્કરી પરિમાણોથી અજાણ છે.

જોકે, પુસ્તકની ખામીઓ—તેની પક્ષપાતી રજૂઆત, પસંદગીયુક્ત પુરાવા અને વિવાદાસ્પદ સ્વર—તેની વિદ્વતાપૂર્ણ વિશ્વસનીયતાને નબળી પાડે છે. બોઝ અને ગાંધીને પરસ્પર વિશિષ્ટ શક્તિઓ તરીકે રજૂ કરીને, બક્ષી બંને નેતાઓએ ભજવેલી ઐતિહાસિક ભૂમિકાઓને અવગણીને બહુપક્ષીય સંઘર્ષને સરળ બનાવે છે.

ઉશ્કેરણીજનક, લશ્કરી-કેન્દ્રિત સ્ટોરી ઇચ્છતા વાચકો માટે, પુસ્તક એક આકર્ષક વાંચન છે, બશરતે તેઓ તેને સંશયવાદ સાથે સમજે અને અન્ય ઐતિહાસિક પુસ્તકો પણ વાંચે, તેની સાથે પુસ્તકમાં રહેલા સ્ત્રોતોની સમીક્ષા પણ કરે. ઇતિહાસકારો અને ટીકાત્મક વાચકો માટે, નિષ્પક્ષતા અને વિરોધી દલીલો સાથે જોડાણનો અભાવ પુસ્તકની નિર્ણાયક અભ્યાસ તરીકેની કિંમતને મર્યાદિત કરે છે.

આખરે, લેખક બોઝ કે ગાંધી? વિવાદને ઉશ્કેરવામાં સફળ રહે છે, પરંતુ તેના શીર્ષકના પ્રશ્નનો સંતુલિત જવાબ આપવામાં ટૂંકું પડે છે. જે બક્ષીના ઇતિહાસ પ્રત્યેના ઉત્સાહ અને તેની મર્યાદાઓ બંનેને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગથી (મૃત્યુ આંક 10,000 વધુ ) પહેલગામ આતંકવાદી હુમલો : એક ઐતિહાસિક સફર

પ્રસ્તાવના

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના અંતિમ તબક્કામાં, 16 ઓગસ્ટ 1946નો દિવસ એક એવી ઘટના સાથે જોડાયેલો છે, જેણે ભારતના ઇતિહાસને નાટકીય રીતે પ્રભાવિત કર્યો. આ દિવસ, જે ડાયરેક્ટ એક્શન ડે તરીકે ઓળખાય છે, મુસ્લિમ લીગના નેતૃત્વ હેઠળ અલગ મુસ્લિમ રાષ્ટ્ર, પાકિસ્તાનની માંગને વેગ આપવા માટે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો. આ ઘટનાનું પરિણામ કલકત્તા (હવે કોલકાતા) શહેરમાં થયેલા ભયાનક સાંપ્રદાયિક રમખાણોના રૂપમાં સામે આવ્યું, જે ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ તરીકે ઇતિહાસમાં નોંધાયું છે. આ લેખમાં, ઘટનાની પૃષ્ઠભૂમિ, તેના કારણો, માનવજાનની હાનિ, અને તેની અસરોનું વિગતવાર વિશ્લેષણ કરેલું છે.
પૃષ્ઠભૂમિ

1940ના દાયકાની શરૂઆતમાં, ભારતનું રાજકીય વાતાવરણ અત્યંત તંગ હતું. બ્રિટિશ શાસન હેઠળ, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ અને ઓલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગ બે મુખ્ય રાજકીય પક્ષો હતા, જે ભારતના ભાવિ અંગે અલગ-અલગ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવતા હતા. કોંગ્રેસ એક સંયુક્ત, બિનસાંપ્રદાયિક ભારતની હિમાયત કરતી હતી, જ્યારે મુસ્લિમ લીગ, મોહમ્મદ અલી ઝીણાના નેતૃત્વ હેઠળ, મુસ્લિમો માટે અલગ રાષ્ટ્રની માંગ કરી રહી હતી. આ માંગનો પાયો 1940ના લાહોર ઠરાવમાં નાખવામાં આવ્યો હતો, જેમાં મુસ્લિમ લીગે પાકિસ્તાનની રચના વિશે ઔપચારિક રીતે વાત કરી હતી. (Wolpert, 2001).

બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી, બ્રિટનની આર્થિક સ્થિતિ નબળી પડી હતી, અને તે ભારત પરનું પોતાનું નિયંત્રણ લાંબા સમય સુધી જાળવી શકે તેમ નહોતું. 1946માં, બ્રિટિશ સરકારે ભારતના ભાવિ નક્કી કરવા માટે કેબિનેટ મિશન મોકલ્યું. આ મિશને એક સંયુક્ત ભારતની રચના માટે એક બંધારણીય યોજના રજૂ કરી, જેમાં મુસ્લિમ બહુમતીવાળા વિસ્તારો માટે ચોક્કસ રાજકીય સ્વાયત્તતાની જોગવાઈ હતી. જોકે, આ યોજના ન તો કોંગ્રેસને સંપૂર્ણપણે સંતોષી શકી કે ન મુસ્લિમ લીગને. ઝીણાએ આ યોજનાને નકારી કાઢી અને પાકિસ્તાનની માંગને વધુ આક્રમક રીતે આગળ ધપાવવાનો નિર્ણય લીધો (Guha, 2007).

આ પૃષ્ઠભૂમિમાં, મુસ્લિમ લીગે 29 જુલાઈ 1946ના રોજ બોમ્બેમાં એક બેઠક યોજી, જેમાં ડાયરેક્ટ એક્શન ડેની જાહેરાત કરવામાં આવી. ઝીણાએ જણાવ્યું કે જો બ્રિટિશ સરકાર અને કોંગ્રેસ પાકિસ્તાનની માંગ સ્વીકારવામાં નિષ્ફળ જશે, તો મુસ્લિમ લીગ સીધી કાર્યવાહી કરશે. આ જાહેરાતે દેશભરમાં, ખાસ કરીને બંગાળ જેવા મુસ્લિમ બહુમતીવાળા પ્રદેશોમાં, તણાવનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું.

ડાયરેક્ટ એક્શન ડેનું આયોજન અને તેની તૈયારી

ડાયરેક્ટ એક્શન ડેની જાહેરાત બાદ, મુસ્લિમ લીગે તેના સમર્થકોને 16 ઓગસ્ટ 1946ના રોજ દેશભરમાં રેલીઓ અને વિરોધ પ્રદર્શનોનું આયોજન કરવા આહ્વાન કર્યું. બંગાળ, જ્યાં મુસ્લિમ લીગની સરકાર હતી અને હુસૈન શહીદ સુહરાવર્દી મુખ્યમંત્રી હતા, જે આ ઘટનાનું મુખ્ય કેન્દ્ર બિંદુ બની ગયા. કલકત્તા, તે સમયે બંગાળની રાજધાની હતું, એક મિશ્ર વસ્તી ધરાવતું શહેર હતું, જેમાં હિંદુઓ અને મુસ્લિમો લગભગ સમાન પ્રમાણમાં રહેતા હતા. આ શહેરની સાંપ્રદાયિક સંવેદનશીલતા અને આર્થિક અસમાનતાઓએ તેને રમખાણો માટે ખૂબ જ સંવેદનશીલ બનાવ્યું હતું.

મુસ્લિમ લીગે આ દિવસે સામૂહિક રેલીઓ, હડતાળો અને જાહેર સભાઓનું આયોજન કર્યું. સુહરાવર્દીએ 16 ઓગસ્ટને જાહેર રજા જાહેર કરી, જેના કારણે મોટી સંખ્યામાં લોકો શેરીઓમાં ઉમટી પડ્યા. આ નિર્ણયની ટીકા થઈ, કારણ કે તેનાથી રમખાણોનું જોખમ વધી ગયું. બીજી તરફ, હિંદુ સમુદાયમાં પણ આ જાહેરાતનો વિરોધ થયો, અને હિંદુ મહાસભા જેવા સંગઠનોએ પોતાના સમર્થકોને શેરીઓમાં ઉતરવા આહ્વાન કર્યું. આ રીતે, બંને સમુદાયો વચ્ચે તણાવનું વાતાવરણ ઊભું થયું (Sarkar, 1983).

ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ

16 ઓગસ્ટ 1946ના રોજ, કલકત્તામાં સવારથી જ તણાવ દેખાવા લાગ્યો. મુસ્લિમ લીગની રેલીઓ અને હિંદુ સમુદાયના પ્રતિવિરોધે શહેરના વાતાવરણને વધુ ગરમ કર્યું. શરૂઆતમાં, વિરોધ પ્રદર્શનો શાંતિપૂર્ણ હતા, પરંતુ બપોર સુધીમાં, નાની ઘટનાઓએ હિંસાનું સ્વરૂપ લીધું. એક સ્થળે, રેલી દરમિયાન નારાઓ અને પથ્થરમારાની ઘટનાઓ બની, જે ઝડપથી શહેરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાઈ.

રમખાણો ઝડપથી અનિયંત્રિત બન્યા. હિંદુ અને મુસ્લિમ ટોળાઓએ એકબીજા પર હુમલા કર્યા, જેમાં છરીઓ, લાકડીઓ, અને અન્ય હથિયારોનો ઉપયોગ થયો. દુકાનો લૂંટાઈ, ઘરોમાં આગ લગાડવામાં આવી, અને શેરીઓમાં હત્યાઓ થઈ. કલકત્તાના ગરીબ અને ગીચ વસ્તીવાળા વિસ્તારો, જેમ કે બેલીયાઘાટા અને મેનિકટોલા, હિંસાના મુખ્ય કેન્દ્રો બન્યા. બંને સમુદાયોના ગુંડાઓ અને ઉશ્કેરણીખોર તત્વોએ પરિસ્થિતિને વધુ બગાડી (Moon, 1998). સરકારની આંખ અને નાક નીચે, મુસ્લિમ લીગની મુક સંમતિથી, હિન્દુઓની કત્લેઆમ શરૂ થઈ હતી. આ પ્રણાલી હજી પણ બદલાઈ નથી અને ચાલુ જ છે. આજે પણ કાશ્મીરમાં ધર્મ પૂછીને હત્યા કરવામાં આવે છે. પહેલગાવ તેનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે.

બંગાળની પોલીસ પોલીસ સમયે બ્રિટિશ શાસન હેઠળ હતી. બ્રિટિશ શાસન મુસ્લિમ લીગનો એક હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. જેના કારણે પોલીસ હિંસા નિયંત્રિત કરવામાં નિષ્ફળ રહી. કેટલાક અહેવાલો અનુસાર, પોલીસે પક્ષપાતી વલણ અપનાવ્યું, જેના કારણે હિંસા વધુ ફેલાઈ. સુહરાવર્દી પર પણ આરોપ લાગ્યો કે તેમણે હિંસા રોકવા માટે પૂરતા પગલાં લીધાં નહીં.

ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગમાં થયેલી માનવજાનની હાનિનો ચોક્કસ આંકડો નક્કી કરવો મુશ્કેલ છે, કારણ કે સરકારી અને બિનસરકારી અહેવાલોમાં આંકડાઓમાં ઘણો તફાવત છે.

સરકારી અહેવાલો અનુસાર, લગભગ 4,000 લોકો માર્યા ગયા અને 10,000થી વધુ ઘાયલ થયા. જોકે, કેટલાક ઇતિહાસકારો અને સ્વતંત્ર સ્ત્રોતોનો દાવો છે કે મૃત્યુઆંક 10,000થી વધુ હતો, અને લાખો લોકો બેઘર બન્યા હતા (Guha, 2007). હિંદુ અને મુસ્લિમ બંને સમુદાયોને ભારે નુકસાન થયું, પરંતુ ગરીબ અને હાંસિયામાં ધકેલાયેલા વર્ગો સૌથી વધુ પીડાયા.

આ ઘટનાએ બ્રિટન ઉપર હિન્દુસ્તાનને આઝાદી આપવાનું અને તેના વિભાજન કરવા માટેના સબળ કારણો પુરા પાડ્યા. વિભાજન બાદ હિન્દુ મુસ્લિમ વચ્ચે જે હિંસાનો તાંડવ થયું તે ઇતિહાસને પાના ઉપર અમર થઈ ગયું છે. જેમાંથી કોઈ બોધપાઠ લઈ રહ્યું નથી. ત્યારે એક સવાલ જરૂર થાય કે હિન્દુસ્તાનનું વિભાજન સ્વીકારીને, ભારતે શું મેળવ્યું? આઝાદીના સાત દાયકા બાદ, આપણને તેનો જવાબ મળે છે: આતકવાદ.

ઘટનાની અસરો

ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગની અસરો દૂરગામી હતી અને તે ભારતના વિભાજનની પ્રક્રિયાને વેગ આપવામાં મહત્વની બની.
સાંપ્રદાયિક તણાવમાં વધારો: 

કલકત્તાના રમખાણોએ દેશભરમાં સાંપ્રદાયિક તણાવને વધાર્યો. આ ઘટના બાદ, બિહાર, નોઆખાલી, અને પંજાબ જેવા વિસ્તારોમાં પણ સાંપ્રદાયિક હિંસાની ઘટનાઓ બની. ખાસ કરીને, નોઆખાલીમાં થયેલા રમખાણોએ હિંદુ સમુદાયમાં ભયનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું, જેના કારણે ઘણા હિંદુઓએ પૂર્વ બંગાળ છોડી દીધું (Sarkar, 1983).
વિભાજનની અનિવાર્યતા:
કલકત્તાની ઘટનાએ કોંગ્રેસ અને બ્રિટિશ સરકારે હિન્દુઓને એ વાતનો અહેસાસ કરાવ્યો કે હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા જાળવવી હવે લગભગ અશક્ય છે. આ ઘટના બાદ, બ્રિટિશ સરકારને જે જોઈતું હતું તેવું જ થયું, વિભાજનની ચર્ચાઓએ વેગ પકડ્યો, અને 1947માં ભારત અને પાકિસ્તાન બે અલગ રાષ્ટ્રો તરીકે ઉભરી આવ્યા.
રાજકીય પરિણામો: રમખાણોએ મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેનો સંઘર્ષ વધુ તીવ્ર કર્યો. ઝીણાએ ડાયરેક્ટ એક્શન ડેને પાકિસ્તાનની માંગ માટેની જીત તરીકે રજૂ કર્યો, જ્યારે કોંગ્રેસે તેને રાષ્ટ્રીય એકતા વિરુદ્ધનું કૃત્ય ગણાવ્યું. આ ઘટનાએ બંને પક્ષો વચ્ચેના સમાધાનની શક્યતાઓને નબળી પાડી.

સામાજિક અને આર્થિક અસરો: 

કલકત્તાની અર્થવ્યવસ્થા, જે તે સમયે દેશનું મુખ્ય વ્યાપારી કેન્દ્ર હતું, રમખાણોના કારણે ભારે નુકસાન ભોગવ્યું. હજારો લોકો બેઘર બન્યા, અને શહેરની સામાજિક રચના બદલાઈ ગઈ. ઘણા હિંદુઓએ કલકત્તામાંથી સ્થળાંતર કર્યું, જેના કારણે શહેરની વસ્તીનું સ્વરૂપ બદલાયું.

ગાંધીજીની ભૂમિકા: 

આ ઘટના બાદ, મહાત્મા ગાંધીએ શાંતિ પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે કલકત્તા અને નોઆખાલીની મુલાકાત લીધી. તેમના અહિંસક પ્રયાસોએ સ્થાનિક સ્તરે શાંતિ લાવવામાં મદદ કરી, પરંતુ દેશભરમાં ફેલાયેલા તણાવને રોકવામાં તે પૂરતા ન હતા (Guha, 2007). આ સમયગાળામાં ગાંધીજીની શાંતિદૂત કે મસીહા તરીકેની ઈમેજ ધોવાઈ ગઈ હતી. અન્ય કોંગ્રેસી નેતાઓ આઝાદીના સમયગાળામાં, સરકારમાં જોડાઈને કેવા લાગ મેળવી શકાશે તેના સ્વપ્ન જોઈ રહ્યા હતા.

ઇતિહાસકારોનું વિશ્લેષણ

ઇતિહાસકારો ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગના કારણો અને પરિણામો પર અલગ-અલગ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવે છે. કેટલાક, જેમ કે સુમિત સરકાર, તેને મુસ્લિમ લીગની રાજકીય રણનીતિનું પરિણામ માને છે, જેનો હેતુ બ્રિટિશ સરકાર અને કોંગ્રેસ પર દબાણ લાવવાનો હતો. અન્ય, જેમ કે રામચંદ્ર ગુહા, આ ઘટનાને બ્રિટિશ શાસનની નિષ્ફળતા અને સ્થાનિક નેતાઓની ઉશ્કેરણીજનક ભાષણોનું પરિણામ ગણે છે. બંને બાજુના નેતાઓ—ઝીણા અને સુહરાવર્દી તેમજ કોંગ્રેસના કેટલાક સ્થાનિક નેતાઓ—પર ઉશ્કેરણીનો આરોપ લાગ્યો છે. આ ઘટનાએ હિન્દુસ્તાનના શરીર ઉપર કાયમી ઘા છોડી દીધા છે. જેને સમય આવે ત્યારે, પાકિસ્તાન સંચાલિત ત્રાસવાદીઓ ખોતરતા રહે છે.
અંતમાં એટલું કહેવું જોઈએ કે....

આજે ડાયરેક્ટ એક્શન ડે અને ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ ભારતના ઇતિહાસમાં એક દુઃખદ પ્રકરણ તરીકે નોંધાયા છે. આ ઘટનાએ ન માત્ર હજારો લોકોના જીવ લીધા, પરંતુ ભારતના સામાજિક અને રાજકીય ઢાંચાને પણ હચમચાવી દીધો. તે એક ચેતવણી હતી કે સાંપ્રદાયિક ઉશ્કેરણી અને રાજકીય ધ્રુવીકરણના પરિણામો કેટલા વિનાશક હોઈ શકે છે. આ ઘટનાએ ભારતના વિભાજનનો માર્ગ મોકળો કર્યો, પરંતુ તેની સાથે લાખો લોકોના સ્થળાંતર અને હિંસાનો દુઃખદ ઇતિહાસ પણ છોડી ગઈ.

જે લોકો માનતા હતા કે હિન્દુસ્તાનના વિભાજન બાદ બંને પક્ષે, સંવાદિતા સ્થપાશે અને સાંપ્રદાયિક ઝઘડાઓનો કાયમી ઉકેલ આવી જશે. એ લોકો આજે મૂર્ખ ઠરી રહ્યા છે. ઇતિહાસ માત્ર ઘટનાઓની નોંધ લે છે. બોધપાઠ આપણે લેવાનો છે. જ્યાં વિવિધતા એક શક્તિરૂપે એકતા દર્શન કરાવવાની તાકાત રાખતી હતી ત્યાં, તે સમયના નેતાઓએ તેને વિભાજનનું કારણ બનાવી દીધી હતી. વિભાજન પછી જે ઇતિહાસનું સર્જન થયું હતું, અહીં તો ઇતિહાસનું ટુકડે ટુકડે પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે.

કેટલાક વાચકો કહેશે કે લેખના શીર્ષક મુજબ… પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા વિશે કંઈ લખ્યું નથી. 

મારે લખવાની જરૂર નથી. તમારા સોશિયલ મીડિયા અને ટીવી ઉપર આ ઘટનાઓનું વિવેચન અને વિશ્લેષણ આવી જ રહ્યું છે. જરા ત્યાં પણ નજર નાખશો. કહેવાનો ઉદ્દેશ એક જ હતો કે… આ બધી ઘટનાના મૂળ ક્યાં જોડાયેલા છે. તેની પાછળ કઈ માનસિકતા જવાબદાર છે. આ બધી ઘટનાઓના મૂળ, કયા ઐતિહાસિક અને રાજકીય નેતાઓના પગ સુધી પહોંચે છે? હવે વિચારવાનું તમારે છે?

ઐતિહાસિક તથ્યના સંદર્ભ:

Guha, Ramachandra. India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy. HarperCollins, 2007.
Wolpert, Stanley. Jinnah of Pakistan. Oxford University Press, 2001.
Sarkar, Sumit. Modern India: 1885–1947. Macmillan, 1983.
Moon, Penderel. Divide and Quit. University of California Press, 1998.
"The Partition of India." Encyclopædia Britannica, https://www.britannica.com/event/Partition-of-India.
"Direct Action Day." National Archives of India, https://www.nationalarchives.gov.in.Talbot, Ian, and Gurharpal Singh. The Partition of India. Cambridge University Press, 2009.

ભારતીય મેગાલિથિક માનવી, ખરેખર કોણ હતા?

શું તમને લાગે છે કે પરગ્રહ વાસીએ ક્યારેય પૃથ્વી ઉપર આવીને ઉતર્યા હતા? ? શું કદાવર પિરામિડ, યુરોપમાં દેખાતા રહસ્યમય પાક વર્તુળો ( ક્રોપ સર્કલ્સ), ઈન્કા સંસ્કૃતિ, એસ્ટરની વિશાળ મૂર્તિઓ અને ઈંગ્લેન્ડના પ્રચંડ દેખાતા સ્ટોનહેંજ તેમના દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા? આવું આશ્ચર્ય થવું સ્વાભાવિક છે. કારણકે જ્યારે ઇતિહાસ લખવાની શરૂઆત નહોતી થઈ! તે સમયે વિશાળકાય પથ્થરો વડે સ્થાપત્ય ઊભું કરવું મુશ્કેલ વાત ગણાય છે? ટેકનોલોજીના વિકાસ બાદ, આધુનિક ઇજનેરોએ પણ, પિરામિડ જેવા વિશાળકાય સ્મારક ઊભા કરવા હોય તો, નાકે દમ આવી જાય. તો પછી જ્યારે ટેકનોલોજી નો વિકાસ થયો નહોતો, ત્યારે માનવીએ આવા સ્મારક કેવી રીતે ઉભા કર્યા? પૃથ્વી ઉપર પથરાયેલા આવા અસંખ્ય સ્થાપત્ય અને અજાયબી માનવીને આશ્ચર્યમાં મૂકી દે છે! આધુનિક ટેકનોલોજીની ગેરહાજરીમાં, માનવીના પ્રયત્નોનું પરિણામ આપણી નજર સામે છે. જે લગભગ અશક્ય જેવું લાગે. રહસ્યમય પણ લાગે? આવા રહસ્ય ઉકેલવા માટે આપણે પુરાતત્વવિદોની મદદ વડે ઊંડું (શાબ્દિક રીતે) ખોદકામ કરીએ છીએ, પરિણામે આપણે આપણા રહસ્યમય ભૂતકાળના આશ્ચર્યજનક જવાબો જાહેર કરવા માટે કેટલીક કડીઓ શોધી શકીએ છીએ.

મેગા સ્ટોન સર્કલ: સ્મશાનભૂમિમાં શું સામ્ય છે?

ઇંગ્લેન્ડમાં આવેલ સ્ટોનહેંજ એ એવું જ એક આકર્ષક સ્મારક છે. જેમાં 13 વિશાળ પત્થરો (13 ફૂટ ઊંચા, 7 ફૂટ પહોળા) એક વર્તુળમાં ઊભા છે, જે અનિવાર્યપણે સંસ્કૃતિના નિયોલિથિક અને કાંસ્ય યુગના દફનભૂમિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ બધું ખરેખર અદ્ભુત છે, પરંતુ તેને આપણા દેશ ભારત અને મહારાષ્ટ્રમાં આવેલ પૂણે શહેર સાથે શું લેવાદેવા છે? શું તમે જાણો છો કે ઈંગ્લેન્ડના સ્ટોનહેંજ અને પુણે ખાતે આવેલ મેગા સ્ટોન સર્કલ સ્મશાનભૂમિમાં શું સામ્ય છે? ભારતીય ઉપખંડમાં પ્રાચીનકાળમાં વસનાર મેગાલિથિક મેન-લોકો વિશાળ પ્રોજેક્ટ્સ ઊભા કરવામાં બહુ પાછળ નહોતા. તેમણે સ્ટોનહેંજ જેવીજ રચના પૂણેના ભોસારીના ઉપનગરમાં વિશાલ પથ્થરો દ્વારા બનેલ સ્મશાન ભૂમિ જેવી નિશાની છોડી છે. 1885માં જ્યારે ગેઝેટિયર ઓફ બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના બ્રિટિશ લેખકોએ પુણેના ઈતિહાસ વિશે લખ્યું ત્યારે, તેઓ આ ભેદી મનુષ્યો તેમજ પુણેની આસપાસના તેમના અવશેષોથી અજાણ હતા. પરંતુ આધુનિક યુગમાં, કેટલાક વિદ્વાનો અને આર્કિયોલોજીસ્ટોએ, ભારતીય ઇતિહાસના ખોવાયેલા પ્રકરણોને શોધી કાઢવાનો સુંદર પ્રયાસ કરેલ છે. જેમાં હિન્દુસ્તાનમાં વસનાર મેગાલિથિક સિવિલાઈઝેશન અને તેની સાથે સંકળાયેલા લોકોની માહિતી મેળવી, એક રહસ્યમય પઝલ જેવા ઉખાણાનો ભેદ, ઉકેલવાના પ્રયત્નો તેજ કરી દીધા છે.

મેગાલિથિક સંસ્કૃતિની પૂર્વધારણા સૂચવે છે કે મેગાલિથ્સ જેમ કે ગીઝાના પિરામિડ, સ્ટોનહેંજ અને સમગ્ર વિશ્વમાં અન્ય મેગાલિથિક બંધારણો, લોકોના સામાન્ય જૂથ અથવા સંસ્કૃતિ દ્વારા નિયોલિથિક સમયગાળા દરમિયાન બનાવવામાં આવ્યા હતા. એલેક્ઝાન્ડર થોમએ આવી રચના કરનાર - રચનાકાર એટલે કે બિલ્ડરોનો ઉલ્લેખ મેગાલિથિક માણસ તરીકે કર્યો હતો. આ પૂર્વધારણા મેગાલિથિક મેટ્રોલોજીમાં મળેલા ચોક્કસ માપ પર આધારિત છે, જે લગભગ તમામ જાણીતા મેગાલિથ્સ માટે જોવા મળે છે. આ પૂર્વધારણા વિજ્ઞાન જગતના મુખ્ય પ્રવાહના કેટલાક સિદ્ધાંતોને પડકારે છે. આ કારણે જ પોતાને આધુનિક ગણાવતા કેટલાક વૈજ્ઞાનિક સમુદાયો, મેગાલિથિક સંસ્કૃતિ માટેના સંશોધનને સ્યુડો-સાયન્ટિફિક માને છે. વિજ્ઞાન જગત અને વિજ્ઞાનીઓ માટે મહત્વની વાત એ છે કે પોતાની માન્યતા કે ધારણાને વળગી રહેવા કરતા, સત્યની શોધ કરવાનો ધ્યેય, તેમની પ્રાથમિકતા બનવો જોઈએ. પ્રવર્તમાન સિદ્ધાંતોને પડકાર ફેકનાર પૂર્વધારણાઓ ઉપર પણ સંશોધન થવું જોઈએ. હિન્દુસ્તાનનો મેગાલિથિક માનવી પણ, આવા જ એક રહસ્યમય સમયકાળમાંથી આવે છે. હિન્દુસ્તાનમાં અનેક ઠેકાણે તેમણે રચેલા, પથ્થરના સ્મારકો જોવા મળે છે.

પુનાની નજીક આવેલ ભોસારી: પ્રોટો- ઐતિહાસિક અવશેષો

પુનાની નજીક આવેલ ભોસારી એક પ્રાચીન સભ્યતા અને જૂની વસાહત ધરાવતું સ્થળ છે. સ્થાનિક લોકોની દંત કથાઓ અને યાદદાસ્ત મુજબ, ભોસારી એ ભોજપુર તરીકે ઓળખાતી જૂની વસાહત છે અને તેની પાસે "કોટ" તરીકે ઓળખાતી કિલ્લેબંધી હતી. જૂના ગામમાં, મધ્યકાલીન અવશેષો મહાદેવ મંદિરના સ્વરૂપમાં, ખંડોબાના મંદિર સાથે, ચેડોબા, મુંજાબા, બાબપૂજી બુવા જેવા લોક દેવતાઓના મંદિરની સાથે સાથે અને કેટલાક હીરોસ્ટોન્સ સ્વરૂપમાં ગોઠવાયેલી રચનાઓ પણ, પથ્થર સ્વરૂપે વિખરાયેલી પડી હતી. 1939માં ડૉ. સાંકલિયા અને તેમની ટીમને પથ્થરની રચનાના નિશાન મળ્યા હતા. જે ઘણી સદીઓ પ્રાચીન માનવામાં આવતા હતા. પ્રોટો- ઐતિહાસિક સમયગાળાના આ અવશેષો, પથ્થરને ઘડીને આકાર આપ્યા વિના જ, પથ્થરના એક વિશાળ વર્તુળમાં ઉભા ગોઠવવામાં આવેલ છે. ઉભા ગોઠવવામાં આવેલ વિશાળ પથ્થરને આરકિયોલોજીસ્ટ “મેનહિર્સ” તરીકે ઓળખે છે. “મેનહિર્સ”માં એક ટટ્ટાર, આશરે ઊંચો ત્રિકોણાકાર ફ્લેટ સ્લેબ દેખાય છે. કેટલીકવાર, મોટા ત્રણ કે ચાર પથ્થરો કાટખૂણે ગોઠવાયેલા હોય છે. જે મથાળેથી કેપિંગ સ્ટોનથી ઢંકાયેલા હોય છે. નિષ્ણાતો તેને "ડોલ્મેન" તરીકે ઓળખે છે.

આશ્ચર્યજનક બાબત એ છે કે આમાંના કોઈપણ પત્થરોમાં કોઈ છીણીના ચિહ્નો નથી! કે તેમાં પથ્થરોને જોડવા માટે સિમેન્ટિંગ સામગ્રી નથી! આપણને આશ્ચર્યએ વાતનું થાય કે આવા મોટા પથ્થર દૂરથી લાવીને, ચોક્કસ જગ્યાએ કેવી રીતે ખસેડવામાં આવ્યા હતા? તેને ચોક્કસ જગ્યાએ કેવી રીતે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા? આ આ પ્રકારની રચનાઓ આકોલોજીસ્ટના મત મુજબ મુજબ પ્રોટો-ઐતિહાસિક દફનસ્થળને દર્શાવે છે. જેને યોગ્ય રીતે "મેગાલિથિક" (મોટા પથ્થરોના) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આવા બાંધકામની રચના કરનાર માનવીને ઇતિહાસ મેગાલિથિક માનવી તરીકે ઓળખે છે. હિન્દુસ્તાનમાંથી મળેલ આ સભ્યતાના કેટલાક પુરાવાઓમાં, મેગાલિથિક માનવીએ બે ધાતુનો ઉપયોગ અથવા મિશ્રધાતુ વાપરવાના પ્રયોગ પણ કર્યા હતા, તેવું જોવા મળે છે. તાંબાના હાથા અને લોખંડના ફણાવાળા જમૈયા મહારાષ્ટ્રમાંથી મળ્યા છે.
કલાકૃતિમાં રહેલું કૌશલ્ય

આંધ્રપ્રદેશમાંથી મળેલા ઘંટ તાંબાનો અને અંદરનો ભાગ લોખંડનો બનેલો છે. કેટલાક સ્થાન પર સોનાની વસ્તુઓ મળી આવી છે. સોનીકામમાં પણ તેમની શ્રેષ્ઠતા જોવા મળે છે. સોના અને ચાંદીને મિશ્ર કરી બનતી ઈલેક્ટ્રમ ધાતુકામ પણ સુંદર છે. અહીંના સોની એક મીલીમીટર જેટલો પાતળો વાયર પણ બનાવી શકતા હતા. આ વાયરના ગૂંથેલા આભુષણ પણ મળ્યા છે. તેઓ મણકા બનાવવામાં પણ પારંગત હતા. તેઓ અકીક અને સ્ફટીકમય કિંમતી પથ્થરનાં મણકા બનાવતા. અકીક ઉપર જોઈતી પ્રાણી, પક્ષી કે વૃક્ષની છાપ ઉપસાવતા. દક્ષિણ ભારતના ઘણાં સ્થળોએ મળી આવેલ આવી ભાતભાતની ડિઝાઈનોમાં સમાનતા જોવા મળી છે. હિન્દુસ્તાનના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલ અને પૂર્વ ભાગમાંથી, મેગાલિથિક માનવીનાં બાંધકામ જોવા મળ્યા છે. પરંતુ મહારાષ્ટ્રમાં પુના નજીક મળી આવેલી પ્રાચીન સ્થાપત્ય ની નિશાનીઓ , ઇતિહાસકારને પણ આશ્ચર્યમાં નાખી દે તેવી વાત છે.

એકંદરે, સમગ્ર વિસ્તાર પ્રોટો-ઐતિહાસિક સ્મશાનભૂમિ હોય તેવું લાગતું હતું. મોટાભાગે હિંદુ સભ્યતામાં મૃતકના અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવે છે. તેમ છતાં કેટલાક આદિજાતિના લોકો મૃતકને દફન કરતા હતા. આજે પણ મહાર સમુદાયમાં મૃતકને દફન કરવાની દફનવિધિની પરંપરા, કેટલાક સ્થાનો ઉપર ચાલુ રહી છે. પરંતુ તે લોકો દફન સ્થળને અંકિત કરવા માટે વિશાળ પથ્થરો દ્વારા સ્મારકની રચના કરતા ન હતા? આ સ્થાન ઉપર પ્રાચીન વસાહત અને હિન્દુ ધર્મના મંદિરોનું અસ્તિત્વ , સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા માટે પૂરતું નથી. મેગાલિથિક માનવો અને વર્તમાન વિચરતી આદિજાતિઓ વચ્ચેના કેટલાક મહત્વપૂર્ણ સંબંધોને વિદ્વાનોએ ઉકેલવા પડશે. અલબત્ત, પરંપરાના ધોવાણ અને જમીન પરના ભૌતિક પુરાવાના નુકશાનને કારણે આવી પ્રથાઓની સાતત્યતા શોધવાનું, આર્કિયોલોજીસ્ટ માટે મુશ્કેલ બન્યું છે. આધુનિક કાળમાં કેટલાક સમુદાયોએ પણ આંધળાં રિવાજનું પાલન કર્યું હતું. મેગાલિથિક બંધારણ સાથે સામ્યતા ધરાવવા માટે "આધુનિક ડોલ્મેન જેવું" માળખું ઊભું કર્યું હતું. આ બે વચ્ચેનો તફાવત શોધી કાઢવો પડશે.

મેગાલિથિક માનવી ખરેખર કોણ હતા?

આજે અંતે એક સવાલ જરૂર થાય કે આ મેગાલિથિક માનવી ખરેખર કોણ હતા? આ સવાલનો અંતિમ અને ફાઈનલ જવાબ આપવો મુશ્કેલ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિનાં ઈતિહાસમાં અને ખાસ કરીને પુરાતત્ત્વ વિજ્ઞાનમાં આ લોકોના યોગદાનને અમૂલ્ય ગણનામાં આવે છે. જે અવશેષો મળ્યા છે. તે ઉપરથી અનુમાન લગાવી તેમની જીવનશૈલીની કલ્પના જરૂર થઈ શકે છે, પરંતુ તેમના જીવનની ઘણી બધી વાતો હજી રહસ્યમય ભૂતકાળમાં જ છુપાયેલી છે. તેઓ કલા અને ટેકનોલોજીજ ક્ષેત્રે આગળ હતા. તેઓ ભટકતું જીવન ગુજારતા હતા. તેમની મુખ્ય પ્રવૃતિ પશુપાલન રહી હતી. છેલ્લા આર્કિયોલોજીકલ પુરાવા બતાવે છે કે તેઓ જેમ જેમ સુંસ્કૃત થતા ગયા તેમ તેમ સ્થાયી જીવન જીવવા લાગ્યા હતા. તેઓએ ખેતીને વ્યસાય તરીકે અપનાવ્યો હતો. તેમની શબદાહ કે દફન કરવાની પદ્ધતિ વિશિષ્ટ હતી. આ પદ્ધતિએ જ તેમને વર્ષો બાદ ઓળખ છતી કરવાનો અવસર આપ્યો છે. ઘણી જગ્યાએ ખોદકામ કરવા છતાં તેમના શરીરના અવશેષોનો ખૂબ જ ઓછો ભાગ મળી આવ્યો છે. તેના ઉપર મૂકેલ વજન અને દબાણના કારણે હાડપિંજર તૂટી કે પિસાઈ ગયા છે.

શારીરિક લક્ષણો પરથી અભ્યાસ કરનારા નૃવંશશાસ્ત્રીઓને પણ ગણીગાંઠી ખોપરી મળી છે. જેના ઉપરથી ચિત્ર દોરવું મુશ્કેલ છે. નૃવંશશાસ્ત્રીઓના અભિપ્રાય પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. કેટલાક તેમને ઉત્તર- પશ્ચિમના યુરોપના રોમનકાળ પહેલાનાં માનવી ગણે છે. કેટલાક તેમને પ્રવિડીયલ કહે છે. કેટલાકના મત પ્રમાણે તેઓ 'મેડીટેરીઅન સી તરફના દરિયાઈ કાંઠાના લોકો જ હતા. જે દરિયામાર્ગે ભારત આવ્યા હતા. તેઓ પશ્ચિમ કે મધ્ય એશિયાના મૂળ વતની હશે. તેમની ઓળખ પર રહસ્યનો અડધો પડેલો જ રહેશે તેવું લાગી રહ્યું છે. આ તબક્કે એવું લાગે છે કે ‘આ લોકોની સાચી ઓળખ મેળવવામાં હાલના ભારતીય સંશોધકોને રસ રહ્યો નથી.’ યુનિવર્સિટીઓમાં થતું સંશોધનકાર્ય શૂન્યની કક્ષાએ જઈ પહોંચ્યું છે. ચોક્કસ ધ્યેય સાથે કામ કરનારા પુરાતત્ત્વવિદ્ અને નૃવંશશાસ્ત્રીઓની ખોટ છે. મોટી ખામી સરકારની સહાય અને પ્રાચીન ઈતિહાસને દફનજ રાખવાની ભારતીયવૃત્તીમાં છુપાઈ છે. કદાચ આવતીકાલે આ ભૂમિદાહની જગ્યા કોઈ, નવા પુરાવાઓ આપે ત્યારે આપણે મૈગાલિથિક માનવીની સાચી ઓળખ પામી શકીશું.

મુઘલોના વંશજો આજે ક્યાં છે?

શું તેઓ હજુ પણ એટલા જ શ્રીમંત છે? જેટલા તેઓ એક સમયે હતા?

1858માં બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની દ્વારા છેલ્લા મુઘલ સમ્રાટને પદભ્રષ્ટ કરવામાં આવ્યો હતો. કંપનીના સૈનિકો સાથેના  યુદ્ધ બાદ,  દિલ્હીમાં રહેલ મુઘલ  સલ્તનતનું પતન  થયું હતું.  દિલ્હીના પતન બાદ,  મુઘલ સમ્રાટને બર્મામાં દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમનું મૃત્યુ મુઘલ વંશનો અંત દર્શાવે છે.  આમ છતાં  મુઘલ સમ્રાટ સિવાય  તેના અન્ય વંશજોનું શું થયું? એક સવાલ,  સૌના મનમાં થાય તેવો છે.

મુઘલોના વંશજો આજે ક્યાં છે? શું તેઓ હજુ પણ એટલા જ શ્રીમંત છે? જેટલા તેઓ એક સમયે હતા?

બહાદુર શાહ II ના શાસનકાળના ઈતિહાસકાર અને મુગલ ટ્રસ્ટના સ્થાપક સભ્ય પ્રોફેસર અસલમ પરવેઝે ડેઈલી ટેલિગ્રાફને કહ્યું:

"એવા ઘણા લોકો છે જેઓ વંશજ હોવાનો દાવો કરે છે.બળવા પછી દિલ્હીથી ઘણા મુઘલો વિખેરાઈ ગયા હતા, હૈદરાબાદ ભાગી ગયા હતા અને કોઈને ખબર નથી કે કોણ ક્યાં ગયું," તેમણે કહ્યું  હતું.

રાજવંશની પદભ્રષ્ટીના કારણે, બ્રિટિશ કમાન્ડર દ્વારા એક હિંસક સંઘર્ષ, પછી બ્રિટિશરોએ પદભ્રષ્ટ સમ્રાટના પુત્રો-રાજવીઓના નરસંહાર  કરાવ્યો હતો. રાજકુમારોને બળદગાડા પર બેસાડીને દિલ્હી શહેર તરફ લઈ જવામાં આવ્યા. તેઓ  જ્યારે શહેરના દરવાજા પાસે પહોંચ્યા, ફરીથી લોકોનું ટોળું તેમની આસપાસ એકઠું થવા લાગ્યું હતું. બ્રિટિશ કમાન્ડર હોડસને ત્રણેય રાજકુમારોને  બળદ ગાડામાંથી ઉતરવા અને તેમના  ઉપરના વસ્ત્રો ઉતારવાનો આદેશ આપ્યો. ત્યારબાદ તેણે તેના એક સૈનિક પાસેથી કાર્બાઈન ગન લીધી. તેમને ગોળી મારી દીધી. તેમની સિગ્નેટ વીંટી, પીરોજ આર્મ બેન્ડ્સ અને બિજવેલ્ડ તલવારો  લેવામાં આવી હતી.

તેમના મૃતદેહોને કોતવાલી અથવા પોલીસ સ્ટેશનની સામે પ્રદર્શિત કરવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો.  જેથી  હિન્દુસ્તાની પ્રજા  આરામથી તેમને જોઈ શકે. જ્યાં પદભ્રષ્ટ સમ્રાટના પુત્રો માર્યા ગયા હતા, તેની નજીકના દરવાજાને હજુ પણ ખૂની દરવાજા અથવા ' લોહિયાળ દરવાજો' કહેવામાં આવે છે.

આ એક અર્થપૂર્ણ છેકે અન્ય વંશજોએ,  બ્રિટિશરોના પ્રતિશોધના ડરથી ભાગી જવું  હતું.  જેના કારણે  તેઓએ દિવસો ગુમનામીમાં પસાર કરવાનું શ્રેષ્ઠ માન્યું હશે. નીચે ચિત્રમાં, દિલ્હીના ઈમ્પિરિયલ સિટીના ઓલ્ડ બ્લડી ગેટ, જ્યાં માર્યા ગયેલા રાજકુમારોના શબને સડવા માટે છોડી દેવામાં આવ્યા હતા.  તેને આજે ઐતિહાસિક કલાકૃતિ તરીકે જાળવી રાખવામાં આવ્યા છે.

1857ના  પ્રથમ સ્વાતંત્ર સંગ્રામ બાદ,  મુઘલ સલ્તનત સાથે  જોડાયેલા ઘણા લોકો કલકત્તા ભાગી ગયા હોવાનું માનવામાં આવે છે. જ્યાં  ખાનગી ટ્રસ્ટ  દ્વારા 70 વંશજોની  ઓળખ કરવામાં આવી છે. ઔરંગાબાદ માં  સૌથી વધુ  200  વંશજો  રહેતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. અન્ય લોકો પાકિસ્તાન અને બર્મામાં રહેતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. ( સાચું ખોટું રામ જાણે)

હાલ તેમાંથી કેટલાક નોંધપાત્ર ગરીબીમાં જીવે છે. એક મહિલા, સુલતાના બેગમ, જે ઝફરના પ્રપૌત્ર મિર્ઝા મોહમ્મદ બેદાદ બખ્તની વિધવા હોવાનો દાવો કરે છે.  જેને પુરાવા તરીકે 400 રૂપિયા (£5.40) મહિનાનું રાજ્ય પેન્શન  સરકાર આપતી હતી.

એવું લાગે છે કે ભારત સરકાર સુલતાના બેગમના દાવાને અધિકૃત તરીકે ઓળખે છે. જે તેમને ટોકન પેન્શનની ચુકવણી દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે.  ઇન્દિરા ગાંધીએ ત્યારબાદ  રાજ્ય અને મળતા સાલીયાણા બંધ કરી દીધા હતા.

તે સમયે તેણીએ કહ્યું, "મને પરિવારના વંશને કારણે ભારત સરકાર તરફથી 400 રૂપિયા પેન્શન મળે છે." "હું ક્યારેક રોજના 20 કે 25 રૂપિયામાં બંગડીઓમાં  સુશોભનના પથ્થર  ગોઠવવા જેવા વિચિત્ર કામ કરું છું." તેમના પતિ મિર્ઝા મોહમ્મદ બેદાદ બખ્ત અર્ધ કિંમતી  આવા  સુશોભનના પથ્થરોનો વેપાર કરતા હતા.

અધિકૃત રીતે, તૈમુરીદ/ખાનદાન-એ-તૈમૂર/તૈમુરિયન (خاندانء تیموریان‎) ઉર્ફે ગોરકાનિયાં/ખાંદન-એ-ગોરકાનિયાં (خاندانء گورکانیان‎) ઉર્ફે મુઘલ રાજવંશ/ખાનદાન-એ-મુગલીયા (خاندانء مغليه) ભારતીય યુદ્ધ સાથે સમાપ્ત થયું.  હિન્દુસ્તાનની સ્વતંત્રતા  બાદ,  હવે દરેક રાજવંશનો  ઔપચારિક રીતે અંત આવી ગયો છે.

અયોધ્યા: આર્કિયોલોજીના પુરાવાઓ શું કહે છે?

મનુષ્યના ભૂતકાળને આપણે ઇતિહાસ જેવું રૂપાળું નામ આપેલ છે. હજારો વર્ષના પ્રાચીન ઇતિહાસને સમજવા માટે, પ્રાચીન ગ્રંથના સંદર્ભ અને પુરાતત્વવિદ્યા એટલે કે આર્કિયોલોજી ઉપયોગી બને છે. આર્કિયોલોજી વિજ્ઞાનની જ એક શાખા છે. જેનો અભ્યાસ કરવા માટે પ્રાણીશાસ્ત્રથી લઇ નૃવંશશાસ્ત્ર, વનસ્પતિ વિજ્ઞાન રસાયણશાસ્ત્ર સુધીનું જ્ઞાન હોવું જરૂરી છે. માનવ ઇતિહાસને સમજવા માટે, ચોક્કસ કાલખંડનો અભ્યાસ પણ જરૂરી છે. ભૂતકાળમાં દ્રષ્ટિપાત કરીએ ત્યારે આપણે અનોખા પ્રકારની ટાઈમ ટ્રાવેલ કરી રહ્યા હોય તેવો રોમાન્સ પેદા થાય છે. પ્રાચીન ગ્રંથ રામાયણ અને મહાભારત, વૈદિક સંસ્કૃતિના દસ્તાવેજો છે. જે તે સમયની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિના પરોક્ષ ઇતિહાસ જેવા છે. તેની સત્યતા ચકાસવા માટે કેટલાક લોકો, પુરાતત્વ વિદ્યાનો સહારો લેતા હોય છે. જેમ ન્યાયાલય પુરાવાઓ અને સાબિતીઓ ઉપર પોતાનો ચુકાદો આપતા હોય છે. તેમ વિજ્ઞાન પણ પુરાવાઓ અને સાબિતીઓનો આધાર લઈ સમસ્યાના ઉકેલનું કામ કરતું હોય છે. પ્રાચીન અયોધ્યાને શોધવા માટે પુરાતત્વવિદોએ અનેક વાર પ્રયત્ન કર્યા છે. રામ જન્મભૂમિ અને અયોધ્યાના મામલે આર્કિયોલોજી શું કહે છે? તેના ઉપર એક વિહંગ દ્રષ્ટિપાત કરી લઈએ.

અયોધ્યા: ઇતિહાસના પડદા પાછળ

1838થી જ રામ જન્મભૂમિનો પ્રશ્ન, ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અંગ્રેજ અફસરોને સતાવતો હતો. 1860માં બંગાળ સિવિલ સર્વિસના બ્રિટીશ ઓફિસર પી. કારનેગીએ પોતાના અહેવાલમાં લખ્યું હતું કે “1528માં બાબરે અયોધ્યાની મુલાકાત લીધી હતી. તેના હુકમના કારણે મંદિરોનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. મંદિરના સ્થાને મસ્જિદ ઊભી કરવામાં આવી હતી. જેને સ્થાનિક પ્રજાએ બાબરી મસ્જિદ નામ આપ્યું હતું. મંદિરના તૂટેલા કાટમાળમાંથી કેટલાક સ્તંભનો ઉપયોગ મસ્જિદ બનાવવામાં કરવામાં આવ્યો હતો.” કારનેગીએ પોતાના રિપોર્ટમાં એ પણ નોંધ્યું હતું કે “ હિન્દુઓના મંદિર તોડવા અને તેના ઉપર મસ્જિદ બાંધવીએ મુસ્લિમ આક્રમણખોરોનો પ્રાથમિક સિદ્ધાંત રહ્યો છે. એટલું જ નહીં જીતેલી પ્રજા ઉપર તેમનો ધર્મ થોપી દેવામાં આવતો હતો.” અહીં એક મુદ્દો યાદ રાખવા લાયક છે. મોટાભાગે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા શાસન કાળ દરમિયાન, અંગ્રેજ અફસર બ્રિટિશ શાસનને અનુરૂપ થાય, તેવા રિપોર્ટ નોંધતા આવ્યા છે. તેમની “ભાગલા પાડો અને રાજ કરો નીતિ”ના આધારે તેઓ હિન્દુસ્તાનમાં ટકી જવા માંગતા હતા. ભવિષ્યમા બ્રિટિશ અમલદારોની નીતિના કારણે, રામ જન્મભૂમીનો મુદ્દો વધારે સેન્સેટિવ બનવાનો હતો.

હિન્દૂ-મુસ્લિમ વચ્ચે રામ જન્મભૂમિ મેળવવા માટે પ્રથમ લોહિયાળ જંગ 1853-55 વચ્ચે શરૂ થયો હતો. આ ઘટનાના પાંચ સાત વર્ષ બાદ, ભારતમાં આર્કિયોલોજી સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાની સ્થાપના 1861માં અંગ્રેજ અફસર એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. જેઓ તેના પ્રથમ ડિરેક્ટર જનરલ પણ બન્યા હતા. ઉપખંડના ઇતિહાસમાં સૌપ્રથમ પદ્ધતિસરનું સંશોધન એશિયાટિક સોસાયટી દ્વારા હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું, જેની સ્થાપના બ્રિટિશ ઈન્ડોલોજિસ્ટ સર વિલિયમ જોન્સ દ્વારા 15 જાન્યુઆરી 1784ના રોજ કરવામાં આવી હતી. કલકત્તા સ્થિત, સોસાયટીએ પ્રાચીન સંસ્કૃત અને ફારસી ગ્રંથોના અભ્યાસને પ્રોત્સાહન આપ્યું અને વાર્ષિક જર્નલ પણ પ્રકાશિત કરતા હતા. એશિયાટિક સોસાયટીના કેટલાક સભ્ય આર્કિયોલોજી સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાના સભ્ય પણ હતા. 1862-63માં એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામે અયોધ્યાના સર્વેક્ષણનું પ્રથમ કાર્ય કર્યું હતું. ત્યારબાદ 1889-91માં, એલોઈસ એન્ટોન ફુહરરની આગેવાની હેઠળ ASI ટીમે અયોધ્યાનો બીજો સર્વે હાથ ધર્યો હતો.

એલોઈસ એન્ટોન ફુહરર: જેવી દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ

ગુજરાતીમાં કહેવત છે - જેવી દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. એલોઈસ એન્ટોન ફુહરર એક જર્મન ઈન્ડોલોજિસ્ટ હતા. જેમણે ભારતના પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ માટે કામ કર્યું હતું. તેમના અભ્યાસનો મુખ્ય વિષય બૌદ્ધ ધર્મ હતો. તેઓ પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ દ્વારા તેઓ બૌદ્ધ ધર્મના સ્થાપત્યની શોધખોળ કરતા હતા. તેમની દ્રષ્ટિ બૌદ્ધ ધર્મથી રંગાયેલ હોવાથી, બૌદ્ધ ધર્મનો ઇતિહાસ અને સૃષ્ટિ તેમને વધુ દેખાતી હતી. તેમને હિન્દૂ સભ્યતાં કોઈ અવશેષ અયોધ્યામાં જોયા ના હતા. અયોધ્યાના સ્થળે તેમણે અનિયમિત તૂટેલા ખંડેરના ઢગલાઓ જોવા મળ્યા હતા. મસ્જિદ રચના બાદ વધેલા ભંગારના ટેકરાઓ પણ હતા. તેમને જે પ્રાચીન બાંધકામના માટીના ઢગલા જોવા મળ્યા તે સ્થળ, મણીપર્વત, કુબેર પર્વત અને સુગ્રીવ પર્વત તરીકે જાણીતા હતા. જેના ઉપરથી એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામે શોધી કાઢ્યું કે “ ચીની મુસાફર હ્યુ એન સાંગના લખાણમાં આ ત્રણેય સ્થળનો ઉલ્લેખ છે.

આ બંને અંગ્રેજો માનતા હતા કે રામાયણકાલીન પ્રાચીન અયોધ્યા નગરી, કૌશલ નરેશ બૃહદબલાના મૃત્યુ બાદ ( ઈસવીસન પૂર્વે 1426માં) નાશ પામી હતી. (બૃહદબલાનો ઉલ્લેખમાં મહાભારતમાં થયેલો જોવા મળે છે. બૃહદબલા મહાભારતમાં યુદ્ધમાં કૌરવો તરફથી યુદ્ધ લડ્યો હતો. અભિમન્યુએ તેનો વધ કર્યો હતો.) ત્યારબાદ અયોધ્યામાં જૈન ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મનો ફેલાવો પણ થયો. જૈન ધર્મના 24 તીર્થંકરો છે. પ્રથમ પાંચમાંથી ચાર (ત્રીજા તીર્થંકર સંભવનાથ સિવાયના)તીર્થંકરનો જન્મ અયોધ્યામાં થયો હતો. મુસ્લિમ વિચારો પ્રમાણે આદમના પુત્ર “શેઠ”નું દફનસ્થાન પણ અયોધ્યા હોવાનો દાવો કરવામાં આવે છે. 1881માં ભગવાન આદિનાથને સમર્પિત શ્વેતાંબર જૈન મંદિર બાંધવાની શરૂઆત થઈ હતી.
એલોઈસ એન્ટોન ફુહરર નોંધે છે કે “ મુસ્લિમ આક્રમણ પહેલા અયોધ્યામાં ત્રણ મહત્વના મંદિરો હતા, રામ જન્મભૂમિ, સ્વર્ગ દ્વાર અને ત્રેતા કે ઠાકુર.” ફુહરરની માહિતી પ્રમાણે 1523માં મીર ખાન દ્વારા બાબરી મસ્જિદ બાંધવામાં આવી હતી. મંદિરના કેટલાક સ્તંભનો ઉપયોગનો ઉપયોગ મસ્જિદ બાંધવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. જેમાંના કેટલાક સ્તંભ બ્લેક સ્ટોન ના બનેલા હતા. જેને સ્થાનિક લોકો કસોટી તરીકે ઓળખતા હતા.” ઔરંગઝેબ દ્વારા સ્વર્ગદ્વાર અને ત્રેતા કે ઠાકુર મંદિર સ્થાને મસ્જિદ બાંધવામાં આવી હતી. ત્રેતા કે ઠાકુર મંદિર પાસેના ખોદકામમાંથી કનોજના જયચંદ્રના સમયનો શિલાલેખ મળી આવ્યો હતો. જે વિક્રમ સંવત 1241 (ઈ.સ.1185માં તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો. જે હાલમાં ફૈઝાબાદ મ્યુઝિયમમાં રાખવામાં આવેલ છે. ત્યારબાદ ભારત આઝાદ થયું ત્યાં સુધી, અયોધ્યામાં પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ થયું હોવાના કોઈ સંદર્ભ કે નોંધ મળતી નથી.

આર્કિઓલોજિ ઓફ અયોધ્યા: આધુનિક ખોદકામ

બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીના અવધ કિશોર નારાયણે 1969-70 દરમિયાન અયોધ્યામાં ખોદકામનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. તેમણે નોંધ્યું છે કે અયોધ્યાની સ્થાપના ઈ.સ.પૂર્વે 17મી સદીની શરૂઆતમાં થઈ હતી. તેમના અવલોકનમાં, આ વિસ્તારમાં મજબૂત જૈનો સ્થાપત્યની હાજરીના પુરાવા પણ મળ્યા હતા. વિશાળ પરિપક્ષમાં અયોધ્યાનું આધુનિક પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ 1975-76માં કરવામાં આવ્યું હતું. આ સર્વેક્ષણનું નેતૃત્વ બ્રિજ બાસી લાલ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે “આર્કિઓલોજિ ઓફ અયોધ્યા” પ્રોજેક્ટની શરૂઆત કરી હતી. અયોધ્યા સાથે સંકળાયેલા પાંચ સ્થળોએ તેમણે ખોદકામ કરાવ્યું હતું. જેમાં અયોધ્યા, ભારદ્વાજ આશ્રમ, નંદીગ્રામ, ચિત્રકૂટ અને શૃંગવેરપુરનો સમાવેશ થતો હતો. આ સ્થળો ઉપર કુલ 15 જગ્યાએ ખોદકામ કરવામાં આવ્યું હતું. જેનો પ્રારંભિક રિપોર્ટ તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ તે સમયે ભારતની રાજકીય પરિસ્થિતિ ડામાડોળ હતી. બી.બી. લાલના અનુરોધ કરવા છતાં પણ ફાઈનલ રિપોર્ટ ક્યારેય રજૂ થયો ન હતો. તેમના શંશોધનના આધારે તેઓએ ‘Rama, His Historicity, Mandir and Setu: Evidence of Literature, Archaeology and Other Stories’ પુસ્તક લખ્યું છે. બી. બી. લાલે 20થી વધુ પુસ્તકો અને 150થી વધુ સંશોધન પત્રો અને લેખો, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિક સામયિકોમાં પ્રકાશિત કર્યા છે. 1950ના દાયકામાં થયેલા આર્કિયોલોજી સર્વે વિશે બ્રિટિશ પુરાતત્વવિદો સ્ટુઅર્ટ પિગોટ અને ડી.એચ. ગોર્ડન નોંધે છે “ બી. બી. લાલની બે કૃતિઓ, કોપર હોર્ડ્સ ઓફ ધ ગંગેટિક બેસિન (1950) અને હસ્તિનાપુરા ઉત્ખનન અહેવાલ (1954-1955),જે જર્નલ ઓફ ધ આર્કિયોલોજીકલ ઓફ ઈન્ડિયા સર્વેમાં પ્રકાશિત થઈ હતી, એ સંશોધન અને ઉત્ખનન અહેવાલના સર્વોત્તમ (મૉડેલરૂપ) નમૂનાઓ છે”
એક દાયકા બાદ અયોધ્યા અને રામ જન્મભૂમિ રાજકીય મુદ્દો બની ગયો અને વિવાદાસ્પદ વાતાવરણનું સર્જન થયું. 1992માં કાર સેવકો દ્વારા બાબરી મસ્જિદ તોડી પાડવામાં આવી ત્યારે, તૂટેલા કાટમાળમાંથી પથ્થર ઉપર કોતરેલા ત્રણ શિલાલેખ મળી આવ્યા હતા. જેમાં સૌથી મહત્વનો શિલાલેખ, “વિષ્ણુ હરિ શિલાલેખ” નામે ઓળખાય છે. જેનું કદ 1.10 x 0.56 મીટરનું છે. એના ઉપર 20 લીટીમાં લખાણ કોતરેલું છે. શિલાલેખ ઈસવીસન 1140માં તૈયાર હોવાના પ્રાથમિક અનુમાન કરવામાં આવે છે. શિલાલેખમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે મંદિર" (ભગવાન) વિષ્ણુ, બાલીનો વધ કરનાર અને દસ માથાવાળા (રાવણનો વધ કરનારને)"ને સમર્પિત કરવામાં આવે છે. શિલાલેખ સંસ્કૃત ભાષાની નાગરી લિપિમાં લખાયેલ છે. વિશ્વ કક્ષાના એપિગ્રાફિસ્ટ્સ અને સંસ્કૃત વિદ્વાનો દ્વારા તેની તપાસ કરવામાં આવી હતી. શિલાલેખ કાવ્યાત્મક શૈલીમાં લખવામાં આવેલ છે. જેમાંનો કેટલોક ભાગ ગદ્યમાં પણ છે.

કોર્ટના આદેશથી થયેલ ખોદકામ

2003માં અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટમાં આપેલા નિવેદનમાં, બી. બી.લાલે જણાવ્યું હતું કે તેમણે 1989માં ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણને સાત પાનાનો પ્રાથમિક અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો, જેમાં અયોધ્યામાં બાબરી મસ્જિદના માળખાની દક્ષિણે "પાયાના સ્તંભ અને અન્ય શિખર જેવી રચનાઓની” શોધનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો.” કોઈક કારણોસર તેમના પ્રોજેક્ટને આપવામાં આવતી તમામ ટેકનિકલ સવલતો પાછી ખેંચી લેવામાં આવી હતી. તેમની વારંવારની વિનંતી છતાં પ્રોજેક્ટને બીજા 10-12 વર્ષ સુધી પુનઃજીવિત કરવામાં આવ્યો ન હતો. છેવટે રામ જન્મભૂમિનો મુદ્દો અત્યંત સંવેદનશીલ અને વિવાદાસ્પદ બન્યો ત્યારે, આ સમસ્યાનો ઉકેલ મેળવવા માટે, કોર્ટ દ્વારા રામ જન્મભૂમિ સ્થળ ઉપર પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ કરવાના આદેશ આપવામાં આવ્યા હતા. આ સ્થળે ખોદકામ કરતાં પહેલાં, દિલ્હી સ્થિત તોજો- વિકાસ ઇન્ટરનેશનલ” દ્વારા ગ્રાઉન્ડ પેનિટ્રેટીંગ રડાર વડે ભૂમિનો આર્કિઓલોજિકલ સર્વે કરવામાં આવ્યો હતો. 2003માં જીપીઆર સર્વેનો જે રિપોર્ટ, કોર્ટમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો તેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે “ સ્થળ ઉપર 184 સ્થાન ઉપર, બાંધકામના પાયા, દિવાલ, ફ્લોરીંગ અને સ્તંભ હોવાની શક્યતાઓ રહેલી છે.” જેના અનુસંધાનમાં કોર્ટ દ્વારા આ સ્થળ ઉપર ખોદકામ કરવાના આદેશ આપવામાં આવ્યા હતા.

ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI)એ રામ જન્મભૂમિ-બાબરી મસ્જિદની જગ્યાનું ખોદકામ કર્યું હતું. પુરાતત્વવિદોએ બાબરી મસ્જિદ સ્થળે, મસ્જિદની રચના કરતાં પણ પ્રાચીન હોય તેવા બાંધકામ અને મોટી રચનાના સંકેતો પણ આપ્યા હતા. ખોદકામમાં 52 મુસ્લિમો સહિત 131 મજૂરોની ટીમ ખોદકામમાં રોકાયેલી હતી. 11 જૂન 2003ના રોજ એએસઆઈએ એક વચગાળાનો અહેવાલ બહાર પાડ્યો હતો. ઓગસ્ટ 2003માં એએસઆઈએ અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટની લખનૌ બેંચને 574 પાનાનો અંતિમ અહેવાલ સોંપ્યો હતો. આ અહેવાલ ઇન્ટરનેટ ઉપર ઉપલબ્ધ છે. અહેવાલના આધારે જ રામજન્મ ભૂમિ કેસનો ચુકાદો આપવામાં આવ્યો હતો. સ્થળ સંકોચના કારણે તેનો સમાવેશ અહીં કર્યો નથી. રજૂ થયેલા રિપોર્ટ સામે વાંધો ઉઠાવી, વિજ્ઞાન જર્નલ “આર્કિયોલોજી”ના જુલાઈ ઓગસ્ટ 2004ના અંકમાં લેખ લખવામાં આવ્યો હતો. જેની લેખિકા ક્રિસ્ટિન એમ. રોમી હતી. આ વિવાદસ્પદ રજૂઆતના પડદા પાછળ કોનો દોરી સંચાર હશે? એ વાત ચાલાક વાચકો સમજી શકે છે.

 આચાર્ય કણાદ : પ્રાચીન અણુવાદના પ્રણેતા

19મી સદીની શરૂઆતમાં પરમાણુ સિદ્ધાંતનો વિકાસ કરવાનોએક અંગ્રેજી રસાયણશાસ્ત્રી જોન ડાલ્ટનના ફાળે જાય છે. ઘણા ઓછા લોકો જાણતા હોય છે કે જોન ડાલ્ટનથી અઢી હજાર વર્ષ પહેલા, પરમાણુ / અણુ સિદ્ધાંત   ભારતીય ઋષિ અને ફિલસૂફ આચાર્ય કણાદ દ્વારા આપવામાં આવ્યો હતો. આચાર્ય કણાદ દ્વારા  પદાર્થના અતિસુક્ષ્મ સ્વરૂપ જેવા કણને  “ અણુ” તરીકે ઓળખાવે છે.  જ્યારે પરમાણુ શબ્દ બ્રહ્મસંહિતાનાં પાંચમા પ્રકરણમાં  ઉલ્લેખ થયેલ જોવા મળે છે. ટૂંકમાં કહીએ તો “ આધુનિક વિજ્ઞાનનો પરમાણુ અને  આચાર્ય કણાદનો અણુ એકબીજાના પર્યાય તરીકે વપરાયેલા  હોય તેવું માની શકાય.પાંચમી કે ચોથી સદીની આસપાસ થઈ ગયેલા ભારતીય  ફિલોસોફર પાકુધા કાત્યાયન પણ ભૌતિક વિશ્વના પરમાણુ બંધારણ વિશે પોતાના વિચારો રજુ કર્યા હતા. પાકુધા કાત્યાયન ભગવાન બુદ્ધના સમકાલીન માનવામાં આવે છે. ઈસવીસન પૂર્વે 5મી અને ત્રીજી સદીની વચ્ચે, ભગવદગીતામાં અણુનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે (અધ્યાય 8, શ્લોક 9)

ગુજરાતના સોમનાથ પાસે આવેલ પ્રભાસ ક્ષેત્રમાં ઈસવીસન પૂર્વે 600માં, આચાર્ય કણાદનો જન્મ થયો હતો. તેઓ તત્વજ્ઞાની ઉલ્કાના પુત્ર હતા. તેથી કેટલાક તેમને ઉલુક તરીકે પણ ઓળખે છે. તેમનું સાચું નામ મુની કશ્યપ હતું. (આ બાબતે મને શંકા છે.)  કહી શકાય કે તેઓ કશ્યપ ગોત્રના  સંતાન હતા. કેટલાક તેમને કણભુક તરીકે પણ ઓળખે છે. 1992માં પ્રકાશિત થયેલ કેશવ મિશ્ર રચિત તર્કભાષાના  ગુજરાતી અનુવાદમાં સંપાદક નોંધે છેકે “ ખેતરમાં નીચે પડેલા દાણા /કણ વીણીને તેઓ આહાર કરતા હોવાથી તેમને  કણાદ અથવા કણભુક  કહેવામાં આવે છે.  તેમના પરમાણુ વાદના આધારે તેમને કણનું અદન કરનાર એટલે “કણાદ” એમ પણ માનવામાં આવે છે. મહર્ષિ કણાદ એક પૌરાણિક વ્યક્તિ બની ગયા છે. તેથી તેમના જીવન અને સમયે વિશે હજુ પણ ચોક્કસ માહિતી મળતી નથી.વાયુપુરાણ શ્લોકના આધારે તેમને ગૌતમ બુદ્ધના સમકાલીન પણ માનવામાં આવે છે. ન્યાયસૂત્રના ભાષ્યકાર પણ તેનો ઉલ્લેખ કરે છે. તેથી તેમની નજરમાં પણ તેઓ મુનિ છે. એટલે કે તેઓ  ઠીક ઠીક વાત્સાયનની પૂર્વે થઇ ગયા હશે. એનાથી વિશેષ કંઇ કહી શકાય તેમ નથી.”

વાયુપુરાણના પૂર્વ ખંડમાં પ્રભાસ ક્ષેત્રમાં સોમ શર્મા નામના બ્રાહ્મણ રહેતા હતા,  તેવો ઉલ્લેખ આવે છે.  કણાદ મુનિ આ મહાત્માના શિષ્ય હતા. તેમના માટે ઉલુક નામ પણ વપરાય છે. મહાભારતમાં ભીષ્મના મૃત્યુનુ અવસર ઉપર ઉલુક મુનિના આગમનનો ઉલ્લેખ કરેલ છે. અન્ય સ્થાનો ઉપર વિશ્વામિત્રના પુત્ર અથવા વંશજોમાં પણ ઉલુકનો  ઉલ્લેખ થયેલો છે.  વત્સ દેશમાં ઉલુક  ઋષિના આશ્રમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. ભીષ્મપિતા દ્વારા જ્યારે કન્યા અંબાનું અપહરણ કરવામાં આવ્યું ત્યારે તેમને થોડા સમય માટે ઉલુક ઋષિના આશ્રમમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત શકુનીના પુત્રનું નામ ઉલુક હોવાનો ઉલ્લેખ છે. જે એકવાર દુર્યોધનનો દૂત બનીને પાંડવ શિબિરમાં ગયો હતો. આ બધા નામ અને ઉલ્લેખને આચાર્ય ઘણા સાથે કેટલો સંબંધ છે તે કહી શકાતું નથી. 

કહેવાય છે કે એકવાર ઉલુક તેમના પિતા સાથે પ્રયાગની થયા તીર્થયાત્રા ઉપર હતા. રસ્તામાં યાત્રાળુઓએ  મંદિરમાં અર્પણ કરેલ ફૂલો અને ચોખાના દાણાથી શેરીઓમાં ગંદકી કરી હતી.  ઉલુક ચોખાના નાના નાના કણોથી મોહિત થઇ ગયા હતા. તેઓએ જમીન પર પથરાયેલા ચોખાના દાણા એકઠા કરવા લાગ્યા. આ રીતે  અજાણ્યા મનુષ્યને રસ્તામાંથી અનાજ ભેગો કરતા જોવા માટે  ભીડ એકઠી થઇ ગઇ. લોકોએ તેને પૂછ્યું “ જે અનાજ અને ભિખારી પણ હાથ ન લગાડે દેવાના જ તેઓ શા માટે એકઠા કરી રહ્યા છે?  તેણે કહ્યું કે “ ચોખાના એક એક અલગ દાણો તમને  નકામો લાગશે, પરંતુ તેને સંગ્રહ કરવામાં આવે તો, તેના વડે એક વ્યક્તિનું ભોજન થઈ શકે. દરરોજ રસ્તામાં રીતે  ફેંકવામાં આવતા અનાજનો સંગ્રહ કરવામાં આવે તો સમગ્ર પરિવારનું ભોજન તેમાંથી નીકળી શકે.  કારણ કે આખરે સમગ્ર માનવજાત ઘણા પરિવારોથી બનેલી છે. આ રીતે ઉલુકએ સમજાવ્યું કે “ચોખાનું એક દાણો પણ વિશ્વની તમામ મૂલ્યવાન સંપત્તિ જેટલો જ મહત્વપૂર્ણ છે.” 

આ ઘટના બાદ લોકો તેમને કણાદ તરીકે ઓળખવા લાગ્યા કારણકે સંસ્કૃત ભાષામાં દ્રવ્યના સૌથી નાના ભાગને “કણ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આમ  નાના-નાના કણ એકઠા કરનાર વ્યક્તિ તરીકે લોકો તેમને કણાદ તરીકે ઓળખવા લાગ્યા. ચોખાના એક કણથી, ઉલુકની કલ્પનાને છુટ્ટો દોર મળ્યો. તેમણે અદ્રશ્ય વિશ્વ પ્રત્યેના પોતાના આકર્ષણને આગળ ધપાવવા માટે, પદાર્થના નાનામાં નાના એકમ તરીકે “કણ”ને પ્રસ્થાપિત કર્યો અને  આગળ જતાં પોતાના વિચારો લખવાનું શરૂ કર્યું. પોતાની પાસેનું જ્ઞાન બીજાને શીખવવાનું શરૂ કર્યું. લોકો હવે તેમને આચાર્ય કણાદ તરીકે ઓળખવા લાગ્યા. આચાર્યનો અર્થ થાય શિક્ષક. તેમના નામનો અર્થ થતો હતો નાના નાના કણોનો શિક્ષક. 

એક વાર કણાદ ચોખાનું  બનેલ  ભોજન લઇને ચાલતા હતા, ત્યારે તેમણે ખોરાકદાણાનું  વિભાજન કરવા લાગ્યા. છેવટે એક સૂક્ષ્મ કણો વધ્યો, જેનું વિભાજન કરવું શક્ય નહોતું. આ ક્ષણથી આચાર્ય કણાદે, એવા કણની કલ્પના કરી, જેને વધુ વિભાજિત કરી શકાય તેમ ન હતો. આ અવિભાજ્ય પદાર્થને તેઓ અણુ તરીકે સંબોધવા લાગ્યા.  જોકે આધુનિક વિજ્ઞાનની પરિભાષામાં પરમાણુ અને અણુ બંનેની વ્યાખ્યા અલગ અલગ છે. આચાર્ય કણાદે પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો કે “ પદાર્થનો અતિસુક્ષ્મ હિસ્સો જેને અણુ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેને મનુષ્ય કોઈપણ માનવઅંગ દ્વારા અનુભવી શકતો નથી. એટલું જ નહીં તેને નરી આંખે નિહાળી શકતો પણ નથી.પદાર્થની સ્વાભાવિક લાક્ષણિકતાથી  પરમાણુ એકબીજા સાથે જોડાય છે. જ્યારે  બે પરમાણુ  જોડાય છે  ત્યારે દ્વિનુકા બને છે. તેમની પાસે  જોડાયેલા પિતૃઅણું જેવી જ  લાક્ષણિકતાઓ હોય છે. 

આ ફિલસૂફીના અનુયાયીઓ આગળ એવું માનતા હતા કે સમાન પદાર્થના અણુઓ એકબીજા સાથે જોડાઈને દ્વ્યાનુકા (દ્વિ-પરમાણુ પરમાણુઓ) અને ત્રીનુકા (ત્રિ-પરમાણુ પરમાણુ) ઉત્પન્ન કરે છે. આચાર્ય કણાદે સમજાવ્યું કે પૃથ્વી પર વિદ્યામાન અલગ-અલગ પદાર્થ, અલગ અલગ પ્રકારના અણુઓના સંયોજન દ્વારા બન્યો છે.  તેમણે એ વાત પણ સમજાવી કે ગરમી એટલે કે ઉષ્માની હાજરીમાં, પદાર્થમાં રાસાયણિક ફેરફાર કરી શકાય છે. ગરમીને  ઉપયોગમાં લઈને વિવિધ અણુઓને જોડી શકાય છે. આ ઘટના માટે ઉદાહરણ તરીકે તેમણે માટીના વાસણને પકાવવામાં આવે ત્યારે કાળા પડી જાય છે, અને ફળ પાકે છે ત્યારે તેનો રંગ બદલાય છે. તેના ઉદાહરણ આપ્યા હતા. આચાર્ય કણાદે 'જીવન'ને ​​અણુઓ અને પરમાણુઓના સંગઠિત સ્વરૂપ તરીકે અને 'મૃત્યુ'ને તે અણુઓ અને અણુઓના અસંગઠિત સ્વરૂપ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કર્યું હતું.

આચાર્ય કણાદે પોતાના જ્ઞાન અને દર્શન શિષ્યોને આપવા માટે એક નવી શાખાની સ્થાપના કરી હતી. જેને  વૈશેષિક શાળા કહે છે.  વૈશેષિકદર્શનમાં  તેમણે અણુ અને બ્રહ્માંડની પ્રકૃતિ વિશે પોતાના ખ્યાલો રજૂ કર્યા છે.  તેમના સમય કાળમાં તેમણે પોતાના સંશોધનોને લાગતો ગ્રંથ લખ્યો હતો.જેનું નામ વૈશેષિક દર્શન હતું. મહર્ષિ કણાદ રચિત વૈશેષિકસૂત્રને  વૈશેષિક દર્શનના પ્રમાણભૂત ગ્રંથ માનવામાં આવે છે. 10 અધ્યાય વાળા ગ્રંથનું નિર્માણ 10 દિવસમાં થયું હોવાનું અનુમાન છે. એક દંતકથા પ્રમાણે  ભગવાન શિવે ઉલુકનું સ્વરૂપ લઈને તેમને વૈશેષિક દર્શનનું જ્ઞાન આપ્યું હતું. આ કારણસર તેમના દર્શનને “ઔલુક્ય દર્શન” પણ કહે છે. તેમના કાર્યને કારણે તેઓ અણુ સિદ્ધાંતના પિતા તરીકે જાણીતા બન્યા હતા. અણુ સિદ્ધાંતની ચર્ચા કરતી વખતે, તેમણે બ્રહ્માંડને સાત શ્રેણી વડે વ્યાખ્યાયિત કર્યું હતું. તેમના મત પ્રમાણે બ્રહ્માંડની વ્યાખ્યામાં, નીચેની ૭ શ્રેણી/ મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં રાખવાના હતા. 

1. દ્રવ્ય (matter)

2.  ગુણ (quality)

3.  કર્મ (action)

4.  સામાન્ય (Generic species)

5. વિશેષ ( Unique trait)

6. સમન્વય (Combination) 

7. અભાવ (Non-existence)

આચાર્ય કણાદે વધારે સ્પષ્ટતા કરવા માટે તેમણે  દ્રવ્યને નવ અલગ અલગ પ્રકારમાં વહેંચણી કરી હતી.  આધુનિક  વિચારધારા પ્રમાણે  તેમાં  પદાર્થની અવસ્થા ઉપરાંત, પદાર્થ સાથે સંકળાયેલ  ગુણધર્મનો સમાવેશ પણ કર્યો હતો. કણાદ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલ  દ્રવ્ય (matter)ને નવ અલગ અલગ પ્રકારની શ્રેણી/ વિભાગમાં વહેંચ્યા હતા. 

1. પૃથ્વી ( ઘન પદાર્થ)

2.  જળ ( પ્રવાહી પદાર્થ)

3.  વાયુ ( વાયુ પદાર્થ)

4.  તેજ ( પ્રકાશ- Light) (આજે આપણે જોઇએ છીએ કે બ્રહ્માંડ ની શરૂઆતમાં અલગ-અલગ પ્રકારના  સાહેબ તમે પાર્ટિકલ્સ ભેગા થાય છે ત્યારે,  પ્રથમવાર પ્રકાશ નું સર્જન થાય છે. )

5.  આકાશ (ઈથર)

6.  દિક (  દિશા / અવકાશ પરિમાણ)

7.  કળા ( સમય ) ( આધુનિક વિજ્ઞાનમાં આઈન્સ્ટાઈનને બ્રહ્માંડના ચોથા પરિમાણ તરીકે સ્પેસ ટાઈમનો કન્સેપ્ટ આપ્યો છે. તેને આચાર્ય કણાદે અલગ અલગ સ્વરૂપે, એટલે કે  દિક અને કળા તરીકે ઓળખાવ્યા છે.

ઉપરોક્ત  ૭ શ્રેણીને  મનુષ્ય પોતાની ઇન્દ્રિય દ્વારા જાણી શકે છે.  મનુષ્ય બ્રહ્માંડની જે અવસ્થામાં ઇન્દ્રિયો દ્વારા સમજી શકતો નથી, તેવી લાક્ષણિકતાને આચાર્ય કણાદે  આઠ અને નવમા સ્વરૂપે  દર્શાવેલ છે. 

8.  મનસ (મન/mind)

9. આત્મા (soul) 

આપણે જાણીએ છીએ કે પ્રાચીન ભારતીય સિદ્ધાંતોને  સાબિત કરવા માટે તે સમયે પ્રયોગમુલક આધાર લેવામાં આવતો ન હતો. તે જ કારણસર આચાર્ય કણાદના પરમાણુ સિદ્ધાંતમાં પ્રયોગમુલક આધારનો અભાવ છે.  આ એક માત્ર કારણસર તેમના સિદ્ધાંતોને અવગણી શકાય નહીં. અનુભવી ઓસ્ટ્રેલિયન ઇન્ડોલોજીસ્ટ એ.એલ. બાશમના શબ્દોના શબ્દોમાં કહીએ તો, “ આચાર્ય કણાદે વિશ્વનની ભૌતિક રચનાને સમજાવવા માટે, ખૂબ જ તેજસ્વી બૌદ્ધિક કલ્પનાશીલતા સાથેની સમજૂતી રજૂ કરી હતી. જે મોટા પ્રમાણમાં આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રની શોધો સાથે સામ્યતા ધરાવે છે.”  વિજ્ઞાન લેખક દિલીપ એમ. સાલ્વીના જણાવ્યા મુજબ, "આચાર્ય કણાદના સૂત્રોનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે તો, જાણવા મળશે કે તેમનો અણુ સિદ્ધાંત ગ્રીક ફિલસૂફો, લ્યુસિપસ અને ડેમોક્રિટસ દ્વારા રજુ કરવામાં આવેલ સિદ્ધાંતો કરતાં વધુ અદ્યતન આધુનિક હતો." પ્રખ્યાત ઈતિહાસકાર, ટી.એન. કોલબ્રુકે કહ્યું છેકે, "યુરોપના વૈજ્ઞાનિકોની સરખામણીમાં, આચાર્ય કણાદ અને અન્ય ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો આ ક્ષેત્રના વૈશ્વિક માસ્ટર હતા.”

21 Lessons for the 21st Century નામના પુસ્તકના બારમા પ્રકરણ “humility / નમ્રતા”માં  લેખક યુવલ નોહ હરારી નોંધે છેકે “એરોપ્લેન અને ન્યુક્લિયર બોમ્બની શોધ ભારતીય ઉપખંડમાં  પ્રાચીન  ઋષિ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. તમને ખબર છે મહર્ષિ ભારદ્વાજ દ્વારા રોકેટ અને એરોપ્લેનની શોધ થઈ હતી. મહર્ષિ વિશ્વામિત્રે મિસાઈલની શોધ કરી હતી, એટલું જ નહીં તેનો ઉપયોગ પણ કર્યો હતો.આચાર્ય કણાદ  ફાધર ઓફ એટમિક થિયરી તરીકે જાણીતા હતા. અને … મહાભારતમાં પરમાણુ શસ્ત્રોનું વર્ણન છે?” 

માઈન્ડ  એન્ડ  મેટર પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં સુભાસ કાક, આચાર્ય કણાદના વૈશેષિક દર્શન વિશે નોંધે છેકે “  ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શનમાં માનવીનું મન ખાલી સ્લેટ જેવું નથી. મનનું બંધારણ જ, વિશ્વની પ્રકૃતિનું થોડું જ્ઞાન પ્રદાન કરે છે. જેમાં પ્રત્યક્ષ અનુમાન, અનુમાન, સામ્યતા અને મૌખિક જુબાની જેવા ચાર પ્રમાણ દ્વારા સાચું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.  વૈશેષિક દર્શનના મારા અધ્યયનમાં મને ખાતરી થઈ ગઈ છેકે, “આઇઝેક ન્યૂટન કરતા સૌથી પહેલા મહાન નેચરલ ફિલોસોફર આચાર્ય કણાદ હતા. તેમણે જે વિચાર્યું છે, તેમાં  ઊંડાઈ સિવાય બીજું કાંઈ જ નથી. ભૌતિક નિયમોમાં તેઓ સમપ્રમાણતા એટલે કે સિમેટ્રીનો આશરો લે છે. તેઓ કાર્યકારણને સ્પષ્ટ કરે છે. જેમાં તેમની અપેક્ષા ન્યૂટનની ગતિના નિયમો જેવી જ છે. તેમણે એવી એક અસાધારણ ઔપચારિક સિસ્ટમ બનાવી છે, જેમાં અવકાશ સમય, દ્રવ્ય અને નિરીક્ષણોનો સમાવેશ થાય છે. વ્યક્તિલક્ષી અનુભવ એટલે કે ગુણવત્તા કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે? તે સમજાવે છે. દુર્ભાગ્યે વૈશેષિક-સૂત્રનો કોઈ વૈજ્ઞાનીક અભ્યાસ થયો નથી, જેના આધારે ભૌતિકશાસ્ત્રની સામગ્રીનું અન્વેષણ થઈ શકે. વૈશેષિક-દર્શન ઉપરનું છેલ્લું ભાસ્ય 15મી સદીમાં  શંકર મિશ્રા દ્વારા લખવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૧૫માં બ્રજેન્દ્રનાથ સીલ કે જેમણે ભારતીય ભૌતિકશાસ્ત્રનો સામાન્ય સારાંશ લખ્યો હતો, તેમણે શંકર મિશ્રાને વ્યાપકપણે ટાંક્યા હતા. તાજેતરના વૈશેષિક અભ્યાસોએ ભૌતિકશાસ્ત્રીઓને બદલે ફિલસૂફોના રસના મુદ્દાઓ પર ભાર મૂક્યો છે.” (જેના કારણે નિષ્ણાતો ગ્રંથને મેટાફિઝિકલ માને છે.) “

પશ્ચિમ જગતમાં, ઈસવીસન પૂર્વે પાંચમી સદીમાં ગ્રીક તત્વચિંતક લ્યુસિપસ અને ડેમોક્રિટસ દ્વારા અણુવાદનો ઉદ્ભવ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમણે આપેલ  અણુવાદ ઉપર ભારતીય સભ્યતાની અસર હતી? કે તેમણે સ્વતંત્ર રીતે અણુવાદ રજૂ કર્યો હતો? એ આજની તારીખે વિવાદનો મુદ્દો છે.