પ્રસ્તાવના
ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના અંતિમ તબક્કામાં, 16 ઓગસ્ટ 1946નો દિવસ એક એવી ઘટના સાથે જોડાયેલો છે, જેણે ભારતના ઇતિહાસને નાટકીય રીતે પ્રભાવિત કર્યો. આ દિવસ, જે ડાયરેક્ટ એક્શન ડે તરીકે ઓળખાય છે, મુસ્લિમ લીગના નેતૃત્વ હેઠળ અલગ મુસ્લિમ રાષ્ટ્ર, પાકિસ્તાનની માંગને વેગ આપવા માટે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો. આ ઘટનાનું પરિણામ કલકત્તા (હવે કોલકાતા) શહેરમાં થયેલા ભયાનક સાંપ્રદાયિક રમખાણોના રૂપમાં સામે આવ્યું, જે ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ તરીકે ઇતિહાસમાં નોંધાયું છે. આ લેખમાં, ઘટનાની પૃષ્ઠભૂમિ, તેના કારણો, માનવજાનની હાનિ, અને તેની અસરોનું વિગતવાર વિશ્લેષણ કરેલું છે.
પૃષ્ઠભૂમિ
1940ના દાયકાની શરૂઆતમાં, ભારતનું રાજકીય વાતાવરણ અત્યંત તંગ હતું. બ્રિટિશ શાસન હેઠળ, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ અને ઓલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગ બે મુખ્ય રાજકીય પક્ષો હતા, જે ભારતના ભાવિ અંગે અલગ-અલગ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવતા હતા. કોંગ્રેસ એક સંયુક્ત, બિનસાંપ્રદાયિક ભારતની હિમાયત કરતી હતી, જ્યારે મુસ્લિમ લીગ, મોહમ્મદ અલી ઝીણાના નેતૃત્વ હેઠળ, મુસ્લિમો માટે અલગ રાષ્ટ્રની માંગ કરી રહી હતી. આ માંગનો પાયો 1940ના લાહોર ઠરાવમાં નાખવામાં આવ્યો હતો, જેમાં મુસ્લિમ લીગે પાકિસ્તાનની રચના વિશે ઔપચારિક રીતે વાત કરી હતી. (Wolpert, 2001).
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી, બ્રિટનની આર્થિક સ્થિતિ નબળી પડી હતી, અને તે ભારત પરનું પોતાનું નિયંત્રણ લાંબા સમય સુધી જાળવી શકે તેમ નહોતું. 1946માં, બ્રિટિશ સરકારે ભારતના ભાવિ નક્કી કરવા માટે કેબિનેટ મિશન મોકલ્યું. આ મિશને એક સંયુક્ત ભારતની રચના માટે એક બંધારણીય યોજના રજૂ કરી, જેમાં મુસ્લિમ બહુમતીવાળા વિસ્તારો માટે ચોક્કસ રાજકીય સ્વાયત્તતાની જોગવાઈ હતી. જોકે, આ યોજના ન તો કોંગ્રેસને સંપૂર્ણપણે સંતોષી શકી કે ન મુસ્લિમ લીગને. ઝીણાએ આ યોજનાને નકારી કાઢી અને પાકિસ્તાનની માંગને વધુ આક્રમક રીતે આગળ ધપાવવાનો નિર્ણય લીધો (Guha, 2007).
આ પૃષ્ઠભૂમિમાં, મુસ્લિમ લીગે 29 જુલાઈ 1946ના રોજ બોમ્બેમાં એક બેઠક યોજી, જેમાં ડાયરેક્ટ એક્શન ડેની જાહેરાત કરવામાં આવી. ઝીણાએ જણાવ્યું કે જો બ્રિટિશ સરકાર અને કોંગ્રેસ પાકિસ્તાનની માંગ સ્વીકારવામાં નિષ્ફળ જશે, તો મુસ્લિમ લીગ સીધી કાર્યવાહી કરશે. આ જાહેરાતે દેશભરમાં, ખાસ કરીને બંગાળ જેવા મુસ્લિમ બહુમતીવાળા પ્રદેશોમાં, તણાવનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું.
પૃષ્ઠભૂમિ
1940ના દાયકાની શરૂઆતમાં, ભારતનું રાજકીય વાતાવરણ અત્યંત તંગ હતું. બ્રિટિશ શાસન હેઠળ, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ અને ઓલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગ બે મુખ્ય રાજકીય પક્ષો હતા, જે ભારતના ભાવિ અંગે અલગ-અલગ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવતા હતા. કોંગ્રેસ એક સંયુક્ત, બિનસાંપ્રદાયિક ભારતની હિમાયત કરતી હતી, જ્યારે મુસ્લિમ લીગ, મોહમ્મદ અલી ઝીણાના નેતૃત્વ હેઠળ, મુસ્લિમો માટે અલગ રાષ્ટ્રની માંગ કરી રહી હતી. આ માંગનો પાયો 1940ના લાહોર ઠરાવમાં નાખવામાં આવ્યો હતો, જેમાં મુસ્લિમ લીગે પાકિસ્તાનની રચના વિશે ઔપચારિક રીતે વાત કરી હતી. (Wolpert, 2001).
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી, બ્રિટનની આર્થિક સ્થિતિ નબળી પડી હતી, અને તે ભારત પરનું પોતાનું નિયંત્રણ લાંબા સમય સુધી જાળવી શકે તેમ નહોતું. 1946માં, બ્રિટિશ સરકારે ભારતના ભાવિ નક્કી કરવા માટે કેબિનેટ મિશન મોકલ્યું. આ મિશને એક સંયુક્ત ભારતની રચના માટે એક બંધારણીય યોજના રજૂ કરી, જેમાં મુસ્લિમ બહુમતીવાળા વિસ્તારો માટે ચોક્કસ રાજકીય સ્વાયત્તતાની જોગવાઈ હતી. જોકે, આ યોજના ન તો કોંગ્રેસને સંપૂર્ણપણે સંતોષી શકી કે ન મુસ્લિમ લીગને. ઝીણાએ આ યોજનાને નકારી કાઢી અને પાકિસ્તાનની માંગને વધુ આક્રમક રીતે આગળ ધપાવવાનો નિર્ણય લીધો (Guha, 2007).
આ પૃષ્ઠભૂમિમાં, મુસ્લિમ લીગે 29 જુલાઈ 1946ના રોજ બોમ્બેમાં એક બેઠક યોજી, જેમાં ડાયરેક્ટ એક્શન ડેની જાહેરાત કરવામાં આવી. ઝીણાએ જણાવ્યું કે જો બ્રિટિશ સરકાર અને કોંગ્રેસ પાકિસ્તાનની માંગ સ્વીકારવામાં નિષ્ફળ જશે, તો મુસ્લિમ લીગ સીધી કાર્યવાહી કરશે. આ જાહેરાતે દેશભરમાં, ખાસ કરીને બંગાળ જેવા મુસ્લિમ બહુમતીવાળા પ્રદેશોમાં, તણાવનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું.
ડાયરેક્ટ એક્શન ડેનું આયોજન અને તેની તૈયારી
ડાયરેક્ટ એક્શન ડેની જાહેરાત બાદ, મુસ્લિમ લીગે તેના સમર્થકોને 16 ઓગસ્ટ 1946ના રોજ દેશભરમાં રેલીઓ અને વિરોધ પ્રદર્શનોનું આયોજન કરવા આહ્વાન કર્યું. બંગાળ, જ્યાં મુસ્લિમ લીગની સરકાર હતી અને હુસૈન શહીદ સુહરાવર્દી મુખ્યમંત્રી હતા, જે આ ઘટનાનું મુખ્ય કેન્દ્ર બિંદુ બની ગયા. કલકત્તા, તે સમયે બંગાળની રાજધાની હતું, એક મિશ્ર વસ્તી ધરાવતું શહેર હતું, જેમાં હિંદુઓ અને મુસ્લિમો લગભગ સમાન પ્રમાણમાં રહેતા હતા. આ શહેરની સાંપ્રદાયિક સંવેદનશીલતા અને આર્થિક અસમાનતાઓએ તેને રમખાણો માટે ખૂબ જ સંવેદનશીલ બનાવ્યું હતું.
મુસ્લિમ લીગે આ દિવસે સામૂહિક રેલીઓ, હડતાળો અને જાહેર સભાઓનું આયોજન કર્યું. સુહરાવર્દીએ 16 ઓગસ્ટને જાહેર રજા જાહેર કરી, જેના કારણે મોટી સંખ્યામાં લોકો શેરીઓમાં ઉમટી પડ્યા. આ નિર્ણયની ટીકા થઈ, કારણ કે તેનાથી રમખાણોનું જોખમ વધી ગયું. બીજી તરફ, હિંદુ સમુદાયમાં પણ આ જાહેરાતનો વિરોધ થયો, અને હિંદુ મહાસભા જેવા સંગઠનોએ પોતાના સમર્થકોને શેરીઓમાં ઉતરવા આહ્વાન કર્યું. આ રીતે, બંને સમુદાયો વચ્ચે તણાવનું વાતાવરણ ઊભું થયું (Sarkar, 1983).
મુસ્લિમ લીગે આ દિવસે સામૂહિક રેલીઓ, હડતાળો અને જાહેર સભાઓનું આયોજન કર્યું. સુહરાવર્દીએ 16 ઓગસ્ટને જાહેર રજા જાહેર કરી, જેના કારણે મોટી સંખ્યામાં લોકો શેરીઓમાં ઉમટી પડ્યા. આ નિર્ણયની ટીકા થઈ, કારણ કે તેનાથી રમખાણોનું જોખમ વધી ગયું. બીજી તરફ, હિંદુ સમુદાયમાં પણ આ જાહેરાતનો વિરોધ થયો, અને હિંદુ મહાસભા જેવા સંગઠનોએ પોતાના સમર્થકોને શેરીઓમાં ઉતરવા આહ્વાન કર્યું. આ રીતે, બંને સમુદાયો વચ્ચે તણાવનું વાતાવરણ ઊભું થયું (Sarkar, 1983).
ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ
16 ઓગસ્ટ 1946ના રોજ, કલકત્તામાં સવારથી જ તણાવ દેખાવા લાગ્યો. મુસ્લિમ લીગની રેલીઓ અને હિંદુ સમુદાયના પ્રતિવિરોધે શહેરના વાતાવરણને વધુ ગરમ કર્યું. શરૂઆતમાં, વિરોધ પ્રદર્શનો શાંતિપૂર્ણ હતા, પરંતુ બપોર સુધીમાં, નાની ઘટનાઓએ હિંસાનું સ્વરૂપ લીધું. એક સ્થળે, રેલી દરમિયાન નારાઓ અને પથ્થરમારાની ઘટનાઓ બની, જે ઝડપથી શહેરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાઈ.
રમખાણો ઝડપથી અનિયંત્રિત બન્યા. હિંદુ અને મુસ્લિમ ટોળાઓએ એકબીજા પર હુમલા કર્યા, જેમાં છરીઓ, લાકડીઓ, અને અન્ય હથિયારોનો ઉપયોગ થયો. દુકાનો લૂંટાઈ, ઘરોમાં આગ લગાડવામાં આવી, અને શેરીઓમાં હત્યાઓ થઈ. કલકત્તાના ગરીબ અને ગીચ વસ્તીવાળા વિસ્તારો, જેમ કે બેલીયાઘાટા અને મેનિકટોલા, હિંસાના મુખ્ય કેન્દ્રો બન્યા. બંને સમુદાયોના ગુંડાઓ અને ઉશ્કેરણીખોર તત્વોએ પરિસ્થિતિને વધુ બગાડી (Moon, 1998). સરકારની આંખ અને નાક નીચે, મુસ્લિમ લીગની મુક સંમતિથી, હિન્દુઓની કત્લેઆમ શરૂ થઈ હતી. આ પ્રણાલી હજી પણ બદલાઈ નથી અને ચાલુ જ છે. આજે પણ કાશ્મીરમાં ધર્મ પૂછીને હત્યા કરવામાં આવે છે. પહેલગાવ તેનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે.
બંગાળની પોલીસ પોલીસ સમયે બ્રિટિશ શાસન હેઠળ હતી. બ્રિટિશ શાસન મુસ્લિમ લીગનો એક હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. જેના કારણે પોલીસ હિંસા નિયંત્રિત કરવામાં નિષ્ફળ રહી. કેટલાક અહેવાલો અનુસાર, પોલીસે પક્ષપાતી વલણ અપનાવ્યું, જેના કારણે હિંસા વધુ ફેલાઈ. સુહરાવર્દી પર પણ આરોપ લાગ્યો કે તેમણે હિંસા રોકવા માટે પૂરતા પગલાં લીધાં નહીં.
ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગમાં થયેલી માનવજાનની હાનિનો ચોક્કસ આંકડો નક્કી કરવો મુશ્કેલ છે, કારણ કે સરકારી અને બિનસરકારી અહેવાલોમાં આંકડાઓમાં ઘણો તફાવત છે.
સરકારી અહેવાલો અનુસાર, લગભગ 4,000 લોકો માર્યા ગયા અને 10,000થી વધુ ઘાયલ થયા. જોકે, કેટલાક ઇતિહાસકારો અને સ્વતંત્ર સ્ત્રોતોનો દાવો છે કે મૃત્યુઆંક 10,000થી વધુ હતો, અને લાખો લોકો બેઘર બન્યા હતા (Guha, 2007). હિંદુ અને મુસ્લિમ બંને સમુદાયોને ભારે નુકસાન થયું, પરંતુ ગરીબ અને હાંસિયામાં ધકેલાયેલા વર્ગો સૌથી વધુ પીડાયા.
આ ઘટનાએ બ્રિટન ઉપર હિન્દુસ્તાનને આઝાદી આપવાનું અને તેના વિભાજન કરવા માટેના સબળ કારણો પુરા પાડ્યા. વિભાજન બાદ હિન્દુ મુસ્લિમ વચ્ચે જે હિંસાનો તાંડવ થયું તે ઇતિહાસને પાના ઉપર અમર થઈ ગયું છે. જેમાંથી કોઈ બોધપાઠ લઈ રહ્યું નથી. ત્યારે એક સવાલ જરૂર થાય કે હિન્દુસ્તાનનું વિભાજન સ્વીકારીને, ભારતે શું મેળવ્યું? આઝાદીના સાત દાયકા બાદ, આપણને તેનો જવાબ મળે છે: આતકવાદ.
ઘટનાની અસરો
ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગની અસરો દૂરગામી હતી અને તે ભારતના વિભાજનની પ્રક્રિયાને વેગ આપવામાં મહત્વની બની.
સાંપ્રદાયિક તણાવમાં વધારો:
સાંપ્રદાયિક તણાવમાં વધારો:
કલકત્તાના રમખાણોએ દેશભરમાં સાંપ્રદાયિક તણાવને વધાર્યો. આ ઘટના બાદ, બિહાર, નોઆખાલી, અને પંજાબ જેવા વિસ્તારોમાં પણ સાંપ્રદાયિક હિંસાની ઘટનાઓ બની. ખાસ કરીને, નોઆખાલીમાં થયેલા રમખાણોએ હિંદુ સમુદાયમાં ભયનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું, જેના કારણે ઘણા હિંદુઓએ પૂર્વ બંગાળ છોડી દીધું (Sarkar, 1983).
વિભાજનની અનિવાર્યતા:
કલકત્તાની ઘટનાએ કોંગ્રેસ અને બ્રિટિશ સરકારે હિન્દુઓને એ વાતનો અહેસાસ કરાવ્યો કે હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા જાળવવી હવે લગભગ અશક્ય છે. આ ઘટના બાદ, બ્રિટિશ સરકારને જે જોઈતું હતું તેવું જ થયું, વિભાજનની ચર્ચાઓએ વેગ પકડ્યો, અને 1947માં ભારત અને પાકિસ્તાન બે અલગ રાષ્ટ્રો તરીકે ઉભરી આવ્યા.
રાજકીય પરિણામો: રમખાણોએ મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેનો સંઘર્ષ વધુ તીવ્ર કર્યો. ઝીણાએ ડાયરેક્ટ એક્શન ડેને પાકિસ્તાનની માંગ માટેની જીત તરીકે રજૂ કર્યો, જ્યારે કોંગ્રેસે તેને રાષ્ટ્રીય એકતા વિરુદ્ધનું કૃત્ય ગણાવ્યું. આ ઘટનાએ બંને પક્ષો વચ્ચેના સમાધાનની શક્યતાઓને નબળી પાડી.
વિભાજનની અનિવાર્યતા:
કલકત્તાની ઘટનાએ કોંગ્રેસ અને બ્રિટિશ સરકારે હિન્દુઓને એ વાતનો અહેસાસ કરાવ્યો કે હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા જાળવવી હવે લગભગ અશક્ય છે. આ ઘટના બાદ, બ્રિટિશ સરકારને જે જોઈતું હતું તેવું જ થયું, વિભાજનની ચર્ચાઓએ વેગ પકડ્યો, અને 1947માં ભારત અને પાકિસ્તાન બે અલગ રાષ્ટ્રો તરીકે ઉભરી આવ્યા.
રાજકીય પરિણામો: રમખાણોએ મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેનો સંઘર્ષ વધુ તીવ્ર કર્યો. ઝીણાએ ડાયરેક્ટ એક્શન ડેને પાકિસ્તાનની માંગ માટેની જીત તરીકે રજૂ કર્યો, જ્યારે કોંગ્રેસે તેને રાષ્ટ્રીય એકતા વિરુદ્ધનું કૃત્ય ગણાવ્યું. આ ઘટનાએ બંને પક્ષો વચ્ચેના સમાધાનની શક્યતાઓને નબળી પાડી.
સામાજિક અને આર્થિક અસરો:
કલકત્તાની અર્થવ્યવસ્થા, જે તે સમયે દેશનું મુખ્ય વ્યાપારી કેન્દ્ર હતું, રમખાણોના કારણે ભારે નુકસાન ભોગવ્યું. હજારો લોકો બેઘર બન્યા, અને શહેરની સામાજિક રચના બદલાઈ ગઈ. ઘણા હિંદુઓએ કલકત્તામાંથી સ્થળાંતર કર્યું, જેના કારણે શહેરની વસ્તીનું સ્વરૂપ બદલાયું.
ગાંધીજીની ભૂમિકા:
આ ઘટના બાદ, મહાત્મા ગાંધીએ શાંતિ પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે કલકત્તા અને નોઆખાલીની મુલાકાત લીધી. તેમના અહિંસક પ્રયાસોએ સ્થાનિક સ્તરે શાંતિ લાવવામાં મદદ કરી, પરંતુ દેશભરમાં ફેલાયેલા તણાવને રોકવામાં તે પૂરતા ન હતા (Guha, 2007). આ સમયગાળામાં ગાંધીજીની શાંતિદૂત કે મસીહા તરીકેની ઈમેજ ધોવાઈ ગઈ હતી. અન્ય કોંગ્રેસી નેતાઓ આઝાદીના સમયગાળામાં, સરકારમાં જોડાઈને કેવા લાગ મેળવી શકાશે તેના સ્વપ્ન જોઈ રહ્યા હતા.
ઇતિહાસકારોનું વિશ્લેષણ
ઇતિહાસકારો ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગના કારણો અને પરિણામો પર અલગ-અલગ દ્રષ્ટિકોણ ધરાવે છે. કેટલાક, જેમ કે સુમિત સરકાર, તેને મુસ્લિમ લીગની રાજકીય રણનીતિનું પરિણામ માને છે, જેનો હેતુ બ્રિટિશ સરકાર અને કોંગ્રેસ પર દબાણ લાવવાનો હતો. અન્ય, જેમ કે રામચંદ્ર ગુહા, આ ઘટનાને બ્રિટિશ શાસનની નિષ્ફળતા અને સ્થાનિક નેતાઓની ઉશ્કેરણીજનક ભાષણોનું પરિણામ ગણે છે. બંને બાજુના નેતાઓ—ઝીણા અને સુહરાવર્દી તેમજ કોંગ્રેસના કેટલાક સ્થાનિક નેતાઓ—પર ઉશ્કેરણીનો આરોપ લાગ્યો છે. આ ઘટનાએ હિન્દુસ્તાનના શરીર ઉપર કાયમી ઘા છોડી દીધા છે. જેને સમય આવે ત્યારે, પાકિસ્તાન સંચાલિત ત્રાસવાદીઓ ખોતરતા રહે છે.
અંતમાં એટલું કહેવું જોઈએ કે....
અંતમાં એટલું કહેવું જોઈએ કે....
આજે ડાયરેક્ટ એક્શન ડે અને ગ્રેટ કલકત્તા કિલિંગ ભારતના ઇતિહાસમાં એક દુઃખદ પ્રકરણ તરીકે નોંધાયા છે. આ ઘટનાએ ન માત્ર હજારો લોકોના જીવ લીધા, પરંતુ ભારતના સામાજિક અને રાજકીય ઢાંચાને પણ હચમચાવી દીધો. તે એક ચેતવણી હતી કે સાંપ્રદાયિક ઉશ્કેરણી અને રાજકીય ધ્રુવીકરણના પરિણામો કેટલા વિનાશક હોઈ શકે છે. આ ઘટનાએ ભારતના વિભાજનનો માર્ગ મોકળો કર્યો, પરંતુ તેની સાથે લાખો લોકોના સ્થળાંતર અને હિંસાનો દુઃખદ ઇતિહાસ પણ છોડી ગઈ.
જે લોકો માનતા હતા કે હિન્દુસ્તાનના વિભાજન બાદ બંને પક્ષે, સંવાદિતા સ્થપાશે અને સાંપ્રદાયિક ઝઘડાઓનો કાયમી ઉકેલ આવી જશે. એ લોકો આજે મૂર્ખ ઠરી રહ્યા છે. ઇતિહાસ માત્ર ઘટનાઓની નોંધ લે છે. બોધપાઠ આપણે લેવાનો છે. જ્યાં વિવિધતા એક શક્તિરૂપે એકતા દર્શન કરાવવાની તાકાત રાખતી હતી ત્યાં, તે સમયના નેતાઓએ તેને વિભાજનનું કારણ બનાવી દીધી હતી. વિભાજન પછી જે ઇતિહાસનું સર્જન થયું હતું, અહીં તો ઇતિહાસનું ટુકડે ટુકડે પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે.
કેટલાક વાચકો કહેશે કે લેખના શીર્ષક મુજબ… પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા વિશે કંઈ લખ્યું નથી.
જે લોકો માનતા હતા કે હિન્દુસ્તાનના વિભાજન બાદ બંને પક્ષે, સંવાદિતા સ્થપાશે અને સાંપ્રદાયિક ઝઘડાઓનો કાયમી ઉકેલ આવી જશે. એ લોકો આજે મૂર્ખ ઠરી રહ્યા છે. ઇતિહાસ માત્ર ઘટનાઓની નોંધ લે છે. બોધપાઠ આપણે લેવાનો છે. જ્યાં વિવિધતા એક શક્તિરૂપે એકતા દર્શન કરાવવાની તાકાત રાખતી હતી ત્યાં, તે સમયના નેતાઓએ તેને વિભાજનનું કારણ બનાવી દીધી હતી. વિભાજન પછી જે ઇતિહાસનું સર્જન થયું હતું, અહીં તો ઇતિહાસનું ટુકડે ટુકડે પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે.
કેટલાક વાચકો કહેશે કે લેખના શીર્ષક મુજબ… પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા વિશે કંઈ લખ્યું નથી.
મારે લખવાની જરૂર નથી. તમારા સોશિયલ મીડિયા અને ટીવી ઉપર આ ઘટનાઓનું વિવેચન અને વિશ્લેષણ આવી જ રહ્યું છે. જરા ત્યાં પણ નજર નાખશો. કહેવાનો ઉદ્દેશ એક જ હતો કે… આ બધી ઘટનાના મૂળ ક્યાં જોડાયેલા છે. તેની પાછળ કઈ માનસિકતા જવાબદાર છે. આ બધી ઘટનાઓના મૂળ, કયા ઐતિહાસિક અને રાજકીય નેતાઓના પગ સુધી પહોંચે છે? હવે વિચારવાનું તમારે છે?
ઐતિહાસિક તથ્યના સંદર્ભ:
Guha, Ramachandra. India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy. HarperCollins, 2007.
Wolpert, Stanley. Jinnah of Pakistan. Oxford University Press, 2001.
Sarkar, Sumit. Modern India: 1885–1947. Macmillan, 1983.
Moon, Penderel. Divide and Quit. University of California Press, 1998.
"The Partition of India." Encyclopædia Britannica, https://www.britannica.com/event/Partition-of-India.
"Direct Action Day." National Archives of India, https://www.nationalarchives.gov.in.Talbot, Ian, and Gurharpal Singh. The Partition of India. Cambridge University Press, 2009.
ઐતિહાસિક તથ્યના સંદર્ભ:
Guha, Ramachandra. India After Gandhi: The History of the World's Largest Democracy. HarperCollins, 2007.
Wolpert, Stanley. Jinnah of Pakistan. Oxford University Press, 2001.
Sarkar, Sumit. Modern India: 1885–1947. Macmillan, 1983.
Moon, Penderel. Divide and Quit. University of California Press, 1998.
"The Partition of India." Encyclopædia Britannica, https://www.britannica.com/event/Partition-of-India.
"Direct Action Day." National Archives of India, https://www.nationalarchives.gov.in.Talbot, Ian, and Gurharpal Singh. The Partition of India. Cambridge University Press, 2009.
